Het belangrijkste verschijnsel van de latere Middeleeuwen is de opkomst van den z.g. derden stand, van de burgers.
Hiermee gaat gepaard de opbloei van handel en industrie. De kruistochten hadden tot gevolg gehad, dat men in West-Europa handel was gaan drijven met de landen in ’t Oosten van de Middellandse Zee en aangezien de vorsten het toen ter tijd nog niet hun plicht achtten, hun kooplieden te beschermen, verenigden dezen zich tot onderlingen steun in de z.g. Hanze’s.
In de verschillende grote havensteden langs de kusten der Oost- en Noordzee, stichtten kooplui uit dezelfde stad een kantoor of nederzetting. Tevens sloten vele steden onderling verdragen, waarbij ze elkander privileges (voorkeurs-behandeling) toezegden.
In den loop der 13de eeuw groeit hieruit langzamerhand de Hanze, het grote internationale lichaam, dat alle handelskantoren, de kleine Hanze’s dus, in zich verenigt.
Al spoedig krijgt de Oostzeehaven Lübeck, toentertijd een grote, krachtige handelsstad, de overhand in de Hanze. Behalve een tachtigtal havens aan Oost- en Noordzee bezat de Hanze ook nog een aantal kantoren in andere plaatsen, sommige zelfs niet eens aan een kust gelegen. Zo had de Hanze kantoren te Nowgorod in Rusland, in Zwitserland, te Bergen in Noorwegen, te Londen en te Brugge.
Vooral de strijd tegen Denemarken, dat telkens weer den handel trachtte te belemmeren, maakte, dat de Oostzeesteden zich nauw aaneensloten. Nu moeten jullie echter ook weer niet denken, dat de band tussen de Hanze-steden steeds even hecht was. Verre van dat.
Als Hamburg en Lübeck met Scandinavië in strijd waren en de kusten van Noorwegen plunderden, deden de Nederlandse steden niet mee.
Verder bezette de Hanze als oorlogvoerende macht de Sont en schreef ze b.v. Denemarken een vernederenden vrede voor. Ook duldde zij geen niet-hanseatische schepen in de Noordse wateren. Als lid van de Hanze was het den Nederlanders tijdens zo'n oorlog verboden handel op Scandinavië te drijven, maar daaraan hielden ze zich meestal niet. De belangen der leden verschilden te veel, dan dat men steeds eensgezind wilde optreden.
Toch nam de bloei van de Hanze voortdurend toe. In vele plaatsen kreeg ze voorrechten, waarvan dan alle leden profiteerden. Alleen in de Nederlanden stuitte de Duitse Hanze op krachtige concurrentie. En vele Nederlandse steden waren zelfs zó zelfstandig, dat zij zich van de Hanze losmaakten, toen de Hanze verbood koren uit Nederlandse havens uit te voeren. Het gevolg was, dat vele Hollanders zich met Denemarken verstonden, waarop de Hanze de vaart van Nederlandse schepen op de Oostzee eenvoudig verbood.
Het was verder een groot voordeel voor de Hanze, dat door de Unie van Kalmar in 1397 Zweden, Noorwegen en Denemarken tot één verbond werden. Immers nu ondervond de Hanze ook geen last meer, zoals vroeger, van den strijd tussen deze landen.
Wanneer er namelijk tussen twee van deze landen onmin heerste, was het eerste, dat ze deden, de Sont blokkeren of sluiten en ook de handelsschepen kwamen er dan in de meeste gevallen niet door.
In de eerste helft van de 15de eeuw bereikt de Hanze haar grootsten bloei; daarna begint haar macht langzaam maar zeker te minderen, vooral doordat de Hanze tegenover Denemarken ten slotte aan het kortste eind trok, maar ook door het sterkere centrale gezag, dat zich in de verschillende landen ontwikkelde. De vorsten wensten geen staat in den staat.
In Rusland maakte Iwan de Verschrikkelijke in 1494 een einde aan den overwegenden invloed van de handelsstad Nowgorod. De opkomende macht van de Bourgondiërs in de Nederlanden stelde paal en perk aan de aanmatiging van de Hanze in Brugge, waar zij alle rechten voor zich opeiste. Bourgondië steunde vooral die Hollandse steden, die geen lid van de Hanze waren, in hun streven naar welvaart. In de 16de eeuw verloor de Hanze haar voorrechten in Engeland en Zweden en ook de Nederlanders lieten haar in den steek. Door de toenemende macht van Turkije in de 15de eeuw werd voor de Hanze de verbinding met Indië over Venetië, Konstantinopel en Alexandrië afgesneden en het centrum van den handel op Indië werd juist in die tijden naar ’t Iberische schiereiland verplaatst, daar de Portugezen de vaart naar Indië om Kaap de Goede Hoop in handen hadden.
In den loop der 16de eeuw verdwijnt de Hanze dan geheel als een grote, den handel beheersende macht. Ze wordt beperkt tot enkele Oostzee-steden. Haar grote rol is uitgespeeld.
