In 1856 werd H. P.
Berlage geboren. Voorbestemd een van de belangrijkste Nederlandse bouwmeesters der 20ste eeuw te worden, was hij zich aanvankelijk deze bestemming niet bewust.
Hij was jong in de jaren, dat de bouwkunst in Nederland, in Europa veelal nog met oude motieven werkte en óf de zeventiende-eeuwse architecten óf andere stijlen copieerde. Zelfs de beste architecten uit dien tijd bepaalden zich veelal tot het namaken van Gothische of Renaissance-bouwwerken; werkten althans voornamelijk met de motieven dier gebouwen.
En Berlage, die aanvankelijk schilder had willen worden, toonde zich, toen hij pas uit Zürich, waar hij architectuur gestudeerd had, naar Holland teruggekeerd was, in het begin als ontwerper en uitvoerder nog weinig verheven boven de andere bouwmeesters van die dagen. Zijn eerste bouwwerk van enige betekenis was het winkelhuis voor de firma Focke en Meltzer, op den hoek van Spui en Kalvcrstraat te Amsterdam, dat in 1883 door hem werd gebouwd.Pas langzamerhand komt hij tot het inzicht, dat niet oude bouwstijlen moeten worden vervormd tot een modernen stijl; hij begint te begrijpen, dat alleen uit de werkelijkheid-zelf de levende kunst kan voortkomen. Hij was een van hen, die het realisme, d.i. de waarheid in de bouwkunst brachten en hij stelde nuchter de vraag: Wat is een gebouw? Waarvoor dient het gebouw? Hoe wordt het samengesteld? De functie van het. gebouw werd het beginsel der bouwkunst en daarmede werd de historische stijl-namaak verbannen, althans zoveel mogelijk vermeden. Hij streefde — met andere bouwmeesters — vóór alles naar werkelijkheid, d.i. doelmatigheid, zoals deze uitkomt in den plattegrond, den daarbij behorenden zakelijken opbouw, terwijl de gebruikte materialen en de constructies niet onder versieringen werden verborgen, maar steeds duidelijk werden getoond. Doel, vorm en materiaal moeten samengaan, als men stijl, d.i. een levende, kunstvolle eenheid wil bereiken.
Het is de grote verdienste van Berlage, krachtig te hebben meegewerkt, om deze nieuwere inzichten te doen doordringen en ze ten slotte tot de overwinning te leiden. Berlage stond niet alleen, toen hij voor het eerst zijn nieuwe bouwkunstbeginselen beleed, maar bij geen van zijn tijdgenoten zijn die gedachten tot zulke voorbeeld-gevende daden gekomen als bij hem. Hij bracht het moderne realisme in de bouwkunst: de Beurs te Amsterdam, welke in
1903 door hem werd voltooid, is van dit streven het overtuigende bewijs.
Van Berlage’s andere bouwwerken noemen we nog verschillende kantoorgebouwen voor levensverzekeringmaatschappijen te Leipzig, den Haag, Amsterdam, het gebouw van den A.N.D.B. (Algem. Ned. Diamantbewerkersbond) te Amsterdam, een groot aantal particuliere villa’s en woonhuizen in heel het land, een kantoorgebouw te Londen, de Berlagebrug te Amsterdam. Zijn laatste bouwwerk is het Gemeentemuseum in den Haag.
Daarnaast heeft Berlage een groot aantal architectonische fantasieën getekend, o.a. ontwerpen voor een Beethovenhuis, een Wagnertheater, een Pantheon der Mensheid, een Vredespaleis. Van de stedelijke uitbreidingsplannen, welke hij ontwierp, is alleen dat voor Amsterdam gedeeltelijk uitgevoerd.
