Deze bijbelse persoonsnaam, waarvan de woordenboeken zeggen dat hij verwant is met de joodse eigennaam Josua/Jozua, wordt in allerlei aanroepingen en uitroepen gebezigd. Zowel in positieve als in negatieve zin.
Positief in een gebed, wat natuurlijk niet hoeft te verwonderen. Jezus is toch de naam van de stichter van het christendom.In negatieve zin heeft de eigennaam min of meer de functie gekregen van een tussenwerpsel. Jezus fungeert dan als een uiting van verschillende vormen van plotselinge of heftige ontroering. Welke emotie precies bedoeld wordt, moet blijken uit de intonatie en uit de context of situatie.
In het Middelnederlands zwoer men huiveringwekkende eden als ic sweere bi Jhesum van Nazarenen. Varianten van Jezus zijn Jesu, Jesu Domine, Jesus.
Jezus Christus, christ, christus jezus, jezus maria (jozef), jezus godheid toch worden in onze tijd gebruikt als uitroepen van verwondering. Hetzelfde geldt voor allejezus, wel allejezus. Als iemand ongeduldig, wrevelig, wanhopig is, gebruikt hij in jezusnaam, om jezuswil. Jezus fungeert hier als uitroep van aandrang of nadruk bij een bevel, een verzoek of een aansporing. Here christus doet meer dienst als een uitroep van schrik, verbazing, verontwaardiging, bij het zien of horen van iets ontzettends, verbijsterends, ongehoords.
In het hedendaags materiaal dat ik verzamelde, komen als emotionele uitroepen ook nog voor jezus christus superstar; jezus jezus; jezus jezus jezus; jezus maris; jezus merante; jezus mijn hemel; jezus mina. Jezus, Maria, Jozef sta mij bij als mijn tante brood snijdt! is een substitutievloek voor Jezus christus, god nog aan toe. Het kan ook een soort smeekbede zijn die tot aanklacht wordt als tante niet goed snijdt. Vgl Van Eijk (1978: 105). In het Belgisch-Limburgse Genk komt voor Jezus van Maria. Ook hier dient de herhaling om het taboekarakter te versterken. In jezus van maranteka, jezus van marante en jeeses van maderanten ziet De Baere (1940:101-2) verbasteringen van jezus maria. In Maasmechelen kent men jezus van marantala. zie Maria.
O(h) jezus doet meestal dienst als een uitroep van verbazing, verwondering, verrassing, herkenning, zorg, medelijden e.d.
In een brief van 9 juni 1998 schrijft een correspondent uit Enschede mij: “Als ik echt boos ben op mezelf b.v. op mijn vingers sla (of in m’n eigen vingers snijd) (gebruik ik) Jezus kruipende kutKristus.” Inderdaad een vloek die woede tot in de derde macht verheft.
Vervormingen en verzachtende verminkingen van Jezus zijn de types jasus (Bredero), jaesie, sjasy, sjaesis (Huygens), sjaes, (ba)s’jase, sjesis enjezumpiel. Mullebrouck (1984) kent voor Vlaanderen ook sjezis van Maderietjes! Verminkingen van de naam Jezus, al dan niet met toevoeging van o(h), zijn jee, jees, yeês, jemie, jeminie, jemers. Als varianten van jemie komen voor ba je mey en bajemy ‘bij Jezus en Maria’. Naast jee komt de verzachte vorm jeetje vaker voor; zie op de afzonderlijke trefwoorden. Vroeger kende men ook de bastaardvloek jeses kinderen. Ook heeremejee(tje) wordt nog regelmatig gebruikt. Heere mijn jezusje kunnen wij hierin zonder veel moeite herkennen.
De varianten waarvoor een t geplaatst is, tjee en vergelijk tjaszes, tjakkes naast jaszes e.d., gebruikt men om uiting te geven aan schrik, zorg en angst. De t doet a.h.w. dienst om iets te bezweren, om ongeloof en teleurstelling kenbaar te maken, als een uitroep tot verzekering en betekent zoiets als ‘bij Jezus’.
De vloek Jezus God toch ‘God moge mij verdoeme’ drukt thans vooral verontwaardiging uit.
In de vloek God alle jezus is de emotionele lading er een van frustratie, verontwaardiging, irritatie, teleurstelling e.d. In loop naar jezus! hebben wij te maken met een verwensing die ergernis, wrevel e.d. uitdrukt en die weergegeven kan worden met ‘val dood’.
In jeugdtaal komen wij de blasfemische uitroep christus te paard! tegen. De uitroep wordt vooral gebruikt om verwondering, verbijstering, ongeloof e.d. uit te drukken. Vgl. Hoppenbrouwers (1991: 47). In het zuiden van ons taalgebied komt ook de bastaardvloek semenis voor, die vergelijkbaar is met jemenis. zie god, gort, jesus christ superstar, klootzakmina, Maria.
