Determinisme

betekenis & definitie

Bestemmingsleer, metaphysische leer, volgens welke elk afzonderlijk deel der werkelijkheid van een of meer andere deelen afhangt, zoodat alle'dingen in hun bestaan zelf zoowel als in hun wezen, geaardheid en toestand geheel door andere dingen bepaald worden; het D., het toeval ontkennende, leert dat alles noodwendig is. De diepere grond, waarom elke wetenschappelijke wereldbeschouwing (in het bizonder de natuurwetenschappelijke) tot het D. overhelt, ligt in de natuur van het menschelijk denken zelf, dat zich eerst dan ten volle bevredigd bevindt, wanneer het alle feiten in een verband van oorzaak en gevolg gebracht heeft. Het kan evenwel verschillende vormen aannemen, minder of meerder absoluut (in verband met ’s menschen wil) doorgevoerd worden, zich over een enger of uitgebreider gebied uitstrekken. Inde kerkelijke philosophie is het D. in den vorm der predestinaleer opgetreden; de meest absolute en in vele opzichten afwijkende vorm is het fatalisme. Als hoofdargument is tegen het D steeds aangevoerd, dat het de vrijheid van den menschelijken wil loochent, daar als alles in de wereld voorbestemd, noodwendig is, dit ook met onze wilsbesluiten het geval moet zijn; dat ons vrijheidsbewustzijn zich tegen zoodanige leer verzet; en dat, het D. aannemende, alle verantwoordelijkheid en daarmede de grondslag der zedewet vervalt. Sinds Desoartes en Spinoza de strenge determinatie, niet alleen van hetgeen in de uitwendige natuur, met inbegrip v/d levensverrichtingen der organismen, plaats grijpt, maar ook van de schijnbaar vrije wilsdaden, hebben zoeken aan te toonen, is in de philosophie strijd omtrent determinisme en indeterminisme.