Nereus & Nereïden. Nereus is een van de ‘grijsaards van de zee’, naast Phorkys en Proteus. Anders dan Poseidon, de Olympische zeegod, behoort hij tot de vóór-Olympische generaties, want hij is een zoon van de oerpersonificatie van de zee, Pontos, en van Gaia, de aarde. Opnieuw in tegenstelling tot Poseidon heeft hij een vriendelijk, zij het schuw karakter. Net zoals de andere godheden van zeeën, rivieren en meren kent hij de toekomst (volgens Horatius voorspelde Nereus de Trojaanse oorlog aan Paris) en bezit hij het vermogen een onbeperkte reeks transformaties te ondergaan. Op die wijze kan hij zich onttrekken aan hardnekkige vragenstellers. Herakles dwingt hem echter de weg te wijzen naar de tuin van de Hesperiden, aangezien hij erin slaagt zijn greep op Nereus te behouden, hoewel deze voortdurend van gedaante verandert. Ook Triton wordt in dit verband genoemd als tegenstander van Herakles.
Nereus trouwde met een dochter van Okeanos, Doris. Uit hun huwelijk werden vijftig of meer dochters geboren, de Nereïden. Slechts enkele van de Nereïden zijn als afzonderlijke persoonlijk-heden bekend: Amphitrite, echtgenote van Poseidon; Thetis, echtgenote van de sterfelijke Peleus en moeder van Achilleus, en Galateia.
De Nereïden staan te boek als vriendelijke en charmante wezens en mooie vrouwen (afbeeldingen en beschrijvingen van de Nereïden als zeemeerminnen zijn schaars). Als ze opduiken uit het prachtige onderwaterpaleis van hun vader, dartelen ze, gezeten op zeepaarden of dolfijnen, over de golven.
Nereus is vanaf de archaïsche tijd voorgesteld als een waardige grijsaard, met het bovenlichaam van een man en het achterlijf van een vis, uitgerust met scepter en drietand. Het enige mythologische verhaal van Nereus dat is afgebeeld is zijn worsteling met Herakles. Hij figureert voorts met zijn vrouw in de Gigantomachie (Giganten) op het fries van het Pergamonaltaar midden 2e eeuw v.C., nu te Berlijn. De Nereïden zijn vaker voorgesteld dan hun vader. Het naar hen genoemde grafmonument van Xanthos (Turkije) uit ca. 410 v.C. bevat zeven levensgrote beelden van meisjes, gehuld in dunne gewaden, die op vissen, schildpadden en vogels over de zee lijken te worden ge-dragen. Beelden en fragmenten van het gebouw zijn nu in het British Museum in Londen. Vaak zijn de Nereïden toeschouwer bij de strijd tussen hun vader en Herakles of tussen Peleus en Thetis, soms luisteren ze de bruiloft van Poseidon en Amphitrite met hun aanwezigheid op.
Vanaf de hellenistische tijd figureren de dan naakte meisjes slechts als onderdeel van de zee-populatie en zien we ze vaak op vloermozaïeken met de zee als hoofdthema. Vooral in Syrië en Noord-Afrika zijn veel van dergelijke vloeren uit de 2e tot 5e eeuw n.C. gevonden. Soms omringen ze dan een van de genoemde figuren of Galateia, of verkeren ze in het gezelschap van hun mannelijke tegenhangers, de Tritonen. De combinatie Nereïden-Tritonen ontwikkelt zich op Romeinse sarcofagen vanaf de 2e eeuw v.C. tot een zelfstandig motief – mogelijk omdat men meende dat ze de zielen van de overledenen naar een wereld aan de andere kant van de oceaan brachten.
In de beeldende kunst van de nieuwe tijd keren ze, opnieuw in gezelschap van de Tritonen, voor-al terug in relatie tot Galateia, verder in de triomf van Poseidon of bij diens huwelijk met Amphitrite. Op het schilderij dat de aankomst van Maria de Medici vereeuwigt in de Medici-cyclus van Rubens ca. 1622-25, treden de Nereïden op als begeleidsters van de prinses.
In de theater- en muziekgeschiedenis spelen Nereus en de Nereïden een bescheiden rol, onder meer als ‘Meerwunder’ in de Walpurgisnacht in Faust ii van Goethe 1832, in een ballade van Dvo˘rákca. 1880 en in een ballet van Brusselmans 1911.
