Van Alexander tot Zeus Lexicon

Eric Moormann en Wilfried Uitterhoeve (2007)

Gepubliceerd op 08-03-2017

Lykourgos

betekenis & definitie

Lykourgos, die geleefd zou hebben in de 8e eeuw v.C., geldt als de inrichter en wetgever van de staat Sparta. Ploutarchos geeft een samenvatting van hetgeen in de oudheid over hem voor waar werd aangenomen. Sparta was vervallen tot bandeloosheid, de koningen stonden machteloos. Ook de koning, de vader van Lykourgos, had er het leven bij ingeschoten. Toen ook zijn broer, de nieuwe koning, overleed, wilde Lykourgos hem niet opvolgen en hij nam slechts het bewind waar voor het kind – naar hij hoopte een jongen – waar-van de weduwe van zijn broer zwanger was. Na de geboorte van de jongen trok hij uit Sparta weg om de wetgeving in verschillende landen te bestuderen en raad te vragen aan het orakel te Delphi.

Bij terugkeer legde hij zijn landgenoten een complete nieuwe wetgeving voor, geënt op de rhemata (uitspraken) van het orakel. Nadat zij de wetgeving hadden aanvaard, liet hij hen zweren de wetten te respecteren totdat hij uit het buitenland zou zijn teruggekeerd. Hij trok toen opnieuw weg en keerde niet meer terug. Aldus blokkeerde hij veranderingen in het systeem, dat standhield, aldus Ploutarchos, tot de tijd van de verwording die leidde tot de hervormingspogingen van Kleomenes en Agis.

Lykourgos, ofschoon een louter legendarische figuur, is door de eeuwen heen te boek blijven staan als de grote wetgever van Sparta, zoals Solon dat was voor Athene en Numa Pompi-lius voor Rome. Ploutarchos paart de Lykourgos-biografie – overwegend een beschrijving van de wetgeving – aan die van Numa Pompilius: met Lykourgos had deze onder meer gemeen dat hij zich beriep op goddelijke influistering. Ook Iustinus beschrijft zijn wetgeving. Lykourgos, die door Plato in De wetten vooral geprezen wordt vanwege zijn systeem van de scheiding van machten, werd gezien als de ontwerper van een staatsinrichting, die in bepaalde perioden grote bewondering heeft opgeroepen: twee koningen met de functie van militaire opperbevelhebbers, die ter verantwoording konden worden geroepen door het college van ouden (Gerousia) en de volksverzameling. Jongens werden, als ze bij de keuring op fysieke afwijkingen na de geboorte in leven waren gelaten, vanaf hun twaalfde jaar in kampementen opgeleid tot geharde en perfecte krijgers voor wie de militaire eer boven alles ging; voor meisjes bestond een soortgelijk opvoedingssysteem. Sparta was een nagenoeg geldloze gemeenschap, die berustte op extreme soberheid en economische en politieke gelijkheid binnen de elite van Spartiaten. Tegelijkertijd waren de meeste inwoners van Lakedaimonia aan de Spartiaten onderhorige heloten: in de oorlog lager voetvolk, buiten krijgsdienst werkers op het land onder toezicht van de vrouwen van de Spartiaten.

Van de verhalen rond Lykourgos, die behalve in Ploutarchos’ biografie ook te vinden zijn in diens Moralia en bij auteurs als Strabo en Pausanias, is vooral bekend gebleven dat hij groot belang hechtte aan een zorgvuldige opvoeding. Lykourgos gaf, aldus Ploutarchos in een tekst over de opvoeding van kinderen, twee honden een verschillende training en liet toen een haas los, terwijl hij ook een schotel voer neerzette. De ene hond zette onmiddellijk de jacht op het dier in, de andere ging op het voer af. Het verhaal heeft een grafische neerslag gekregen in onder meer de Emblemata Horatiana van Vaenius 1607.

In de politieke literatuur van de nieuwe tijd wordt Lykourgos vanaf de 15e tot in de 19e eeuw regelmatig in herinnering geroepen in discussies over de staatsinrichting, waarbij zijn ‘Lacoonse’ wetgeving staat voor gematigd koningschap, geso-cialiseerde opvoeding in soberheid, gelijkheid en afwijzing van decadentie. Aldus valt zijn naam vele malen in de geschriften van overigens ongelijksoortige auteurs, van Machiavelli, Bodin en Grotius tot Montesquieu, Rousseau en Babeuf.

In de kunsten is Lykourgos slechts zelden aanwezig. Het bestaan van een komedie van Mailhol 1754, waarin Lykourgos zij aan zij met Arlequin wordt opgevoerd, getuigt van de vertrouwdheid van het Franse publiek van die tijd met de figuur van Lykourgos. Dat blijkt ook uit enkele schilderijen van Lykourgos die zijn neefje als koning presenteert, gesignaleerd in de Salon-catalogi van de laatste decennia van de 18e eeuw. De presentatie van de opvolger keert in 1811, kort na de geboorte van Napoleons zoon en beoogde troonopvolger, terug als thema van de Prix de Rome. In een cyclus van Vicentino ca. 1613 in de Kaisersaal van de Residenz te München, bestaande uit acht Bijbelse en acht klassiek-historische taferelen, is Lykourgos geplaatst tegenover de grote Bijbelse wetgever Mozes, zoals Tomyris tegenover de manmoedige Judith en Lucretia tegenover de kuise Suzanna.