Hermaphroditos is de zoon van Hermes en Aphrodite. Zijn lotgevallen zijn beschreven door Ovidius. Hermaphroditos werd op de berg Ida grootgebracht door nimfen en trok al op jeugdige leeftijd de wereld in. In Klein-Azië werd de nimf van een meertje, Salmakis, op hem verliefd, maar de jongen weerde haar avances af. Toen hij een bad nam in het meertje, nam Salmakis hem in haar armen en de goden verhoorden haar bede om hem voor altijd met haar te verenigen: ze maakten van het tweetal één, dubbelslachtig wezen. Door medische auteurs als Galenos (2e eeuw n.C.) wordt met de term ‘Hermaphroditos’ een wezen met de geslachtskenmerken van beide seksen aangeduid.
Gezien het feit dat Hermaphroditos vanaf de 4e eeuw v.C. in de kunst wordt voorgesteld, moet het verhaal ouder zijn dan onze oudste bronnen: Diodoros Sikoulos en Ovidius (1e eeuw v.C.). Staande is hij zelden voorgesteld: naakt en dansend of met een kleed dat wordt opgehouden om het geslacht te laten zien. In sommige gevallen is het gezien de weke vormen van mannenfiguren niet mogelijk de precieze identiteit uit te maken en kan verwarring met Apollo of Dionysos ontstaan. Een beeld uit het begin van de 1e eeuw v.C. in het Allard Pierson Museum te Amsterdam is gemodelleerd naar een staande Aphrodite. Liggend is hij vanaf de 2e eeuw veelvuldig voorgesteld (kopieën Parijs, Florence en Rome, rond 120 v.C.), soms terwijl hij verrast wordt door Pan die, hem ontblotend, terugdeinst. Een groep uit de late 2e eeuw v.C. met een satyr die hem tracht te verkrach-ten is in zeker twintig marmeren kopieën en uit de schilderkunst van Pompeii bekend.\
In de nieuwe tijd is het verhaal onderwerp van gedichten van o.a. Beaumont 1602, Swinburne 1866, D’Annunzio 1885-89 en George 1907-09. Afbeeldingen van de verliefde Salmakis met
Hermaphroditos komt voor in het werk van o.a. Gossaert ca. 1516-17 (Museum Boijmans Van Beuningen Rotterdam), Spranger ca. 1581, Annibale Carracci (1597-1600, fresco Palazzo Farnese Rome), Van Uyttenbroeck 1627, Saraceni 1606-07 (gekopieerd door Pynas ca. 1625 in een ets), Glauber 1677-80 (Rijksmuseum Amsterdam, uit Soestdijk), Navez 1829 (Museum voor Schone Kunsten Gent) en Beardsley (verschillende tekeningen 1893-98).
Buiten de verhalende context is hij als symbool-figuur van de vereniging van tegengestelden drager van veel connotaties. In de 16e-eeuwse emble-matiek is hij zinnebeeldig voor het huwelijk. De Franse koning Frans i is in dezelfde eeuw wel geportretteerd als een Hermaphroditos, omdat bij hem oorlog en vrede in één hand gingen. Gaat het echter om 17e-eeuwse portretten van Hendrik iii, dan is dat een toespeling op zijn homoseksualiteit. Androgynie speelt in later tijd een rol o.m. bij Chagall 1911 en in onze tijd bij Boy George en Pierre & Gilles. In Mantegna’s Wijsheid overwint Laster uit de Studiolo van Isabella d’Este ca. 1500 (thans in het Louvre te Parijs) staat Athena voor de wijsheid en wordt Herma-phroditos uitgebeeld als slaaf van de laster, dit naar een middeleeuwse alchemistische visie.
