De Amazonen zijn een mythisch volk van krijgshaftige vrouwen, volgens sommigen afstammelingen van de oorlogsgod Ares. Ze worden verondersteld te leven ten noordoosten van het Griekse cultuurgebied: in Thracië of Skythië, dan wel in Azië ten zuiden van de Zwarte Zee of ten zuidoosten daarvan, in Kappadocië of bij de Kaukasus. Ze hebben een bijzondere verering voor Artemis, de godin van de maagdelijkheid en van de vrouwelijke kracht. Te harer ere zouden zij het beroemde heiligdom te Ephesos (Efeze) in Klein-Azië hebben gesticht.
Om hun geslacht in stand te houden hadden ze af en toe gemeenschap met mannen van na-buurstammen. Zonen werden niet op prijs gesteld: die werden gedood, volgens een andere versie tot slaaf gemaakt, volgens weer een andere traditie blind gemaakt of op andere wijze verminkt. Incidenteel wordt verteld dat van hun dochters de rechterborst werd weggeschroeid opdat ze daar geen hinder van zouden ondervinden bij het hanteren van pijl en boog of de lans. Zo zou volgens onder anderen Apollodoros hun naam verklaard worden; het Griekse woord
‘amazos’ betekent namelijk ‘zonder borst’.
Ze leverden slag tegen verschillende Griekse helden, zoals Herakles, die uit was op de gordel van hun koningin Hippolyte, en Theseus, die de Amazone Antiope had geschaakt. Een contingent Amazonen onder leiding van koningin Penthesileia kwam in de laatste fase van de Trojaanse oorlog koning Priamos te hulp. De felle strijd verliep voor de Amazonen gunstig, totdat Achilleus en Aias zich in de strijd mengden. Penthesileia werd dodelijk verwond door Achilleus, die voor de stervende in liefde ontstak.
De ‘Amazonomachie’, de strijd tussen de Grieken en deze representanten van een omgekeerde orde, komt in de Griekse kunst veel voor. Vanaf de 7e eeuw v.C. worden de Amazonen te voet of te paard, gewapend met bijl en ovaal schild, op vazen voorgesteld. In de 5e en 4e eeuw vinden we herhaaldelijk reliëfs als onderdeel van tempels (bijv. het Hephaisteion ca. 450 en het Parthenon 447-438 te Athene, het Heraion te Argos 420-410 en de Apollo-tempel te Bassai ca. 410, nu in het British Museum te Londen) en grafmonumenten (bijv. op reliëfs van het Mausoleion te Halikarnassos ca. 350, nu in het British Museum). De gevechten stellen de overwinning voor van de Grieken op de barbaren, met name op de Perzen (490-480), en allegoriseren de superioriteit van de Griekse cultuur. In deze gevallen is het niet steeds uit te maken of de afbeeldingen verband houden met Herakles of Theseus. Een enkele maal treden deze helden zelfs samen op en dat duidt, zoals bijvoorbeeld Ploutarchos zegt, op een bondgenootschap van alle Griekse stadstaten. Alleen Penthesileia in gevecht met Achilleus is steeds duidelijk herkenbaar. Talrijk zijn de kopieën of navolgingen van de ‘gewonde Amazonen’ (o.a. Allard Pierson Museum Amsterdam), rond 440-430 in een wedstrijd vervaardigd door Phradmon, Pheidias, Polykleitos en Kresilas voor de Artemis-tempel te Ephesos. Deze Amazonen stellen niet de wrede woestheid van de ‘barbaren’ voor, maar laten het lijden en de smart zien.
In de Romeinse tijd komen we de Amazonomachie vrijwel uitsluitend op sarcofaagreliëfs tegen. Augustus liet het fronton van de tempel van Apollo Medicus bij het theater van Marcellus in Rome decoreren met beelden uit Eretria op Euboia van ca. 460-440, voorstellende een Amazonomachie met Herakles en Theseus, door de keizer ook om politieke redenen gekozen, namelijk om de eenheid binnen het rijk aan te geven. Deze groep is inmiddels gereconstrueerd en opgesteld in het Museo della Centrale Monte-martini.
Hetzelfde thema herleeft in de schilderkunst van de nieuwe tijd met wandschilderingen onder meer naar ontwerp van Giulio Romano ca. 1527 (Palazzo del Te te Mantua) en van de hand van Cambiaso 1544 (Palazzo Doria-Spinelli te Genua) en schilderijen van Schoubroeck 1603 en Rubens ca. 1615 tot Feuerbach 1857 en 1873 en Beckmann 1911. Jane Morris en Elisabeth Burden voeren de prerafaëlitische hang naar de middeleeuwen zo ver dat zij in hun borduurwerk ca. 1880 de Amazone Hippolyte uitrusten als middeleeuwse krijgsvrouw. Stuck schildert in 1903 een gewonde Amazone (Van Gogh Museum Amsterdam). In de beeldhouwkunst zijn er Amazone-uitbeeldingen van onder anderen Wolff 1847, Hildebrand 1888 en Marcks 1948.
De confrontatie tussen Achilleus en Penthesileia moet al zijn beschreven in een verloren gegaan episch gedicht uit de 7e eeuw v.C., Aithiopis, toegeschreven aan Arktinos uit Milete. De bekendste literaire herneming van dit thema in de nieuwe tijd is de tragedie Penthesilea van Kleist 1808, in hetzelfde jaar nog in beeld gebracht door Füssli: een strijd op leven en dood tussen de in liefde ontstoken combattanten, die in deze versie Achilleus het leven kost en Penthesileia breekt. Het toneelstuk werd van muziek voorzien door Hugo Wolf 1883-85 en is door Schoeck 1927 omgewerkt tot een opera. In Amazone 1880 van Vosmaer is een alter ego van de actrice en feministe Mina Kruseman de vanwege haar wilskracht begeerde mythologische figuur. Van de Woestijne heeft in 1912-14 een episch gedicht gewijd aan de liefde tussen Achilleus en Penthesileia.
