Celebes

betekenis & definitie

Celebes [geografische naam]. Wij moeten in het midden laten, zegt de Encyclopaedie van Nederlandsch-Indië, of de naam Celebes van inlandse oorsprong is, ‘ijzereiland’ betekent en met een S moet beginnen; dan wel, of het woord, van Portugese oorsprong, ontstaan is uit Si labih of labeh en dan ‘het eiland of de eilanden daarboven’ zou betekenen, naar aanwijzing door inlanders van de ligging aan de Portugezen gegeven. Van de theorie van Egli, dat het eiland zijn naam te danken heeft aan een volksstam der Celebes, die echter niet bestaat, wordt hierbij nog geen gewag gemaakt en zoals genoegzaam blijkt, is van elke poging afgezien om de etymologie van het woord te ontdekken. Deze ontdekking is echter in 1896 gedaan door prof. A. Wichmann in een uitvoerig artikel in De Gids, dat hier verkort wordt weergegeven.

Celebes werd betrekkelijk zeer laat ontdekt. De eerste die de kust ervan gezien heeft, was Simo d’Abreu (1523). Eerst in 1528 werd het land van de Makassaren bezocht door Jorge de Castro, terwijl het eerste bericht aangaande een vestiging van de Portugezen op het zuidwestelijk schiereiland dagtekent van 1545. Het oostelijk schiereiland werd in 1533 voor het eerst door Andrés de Undaneta betreden, maar geen enkele van de bovengenoemde eerste bezoekers maakt melding van de naam Celebes. Niet eerder dan in het jaar 1550 wordt die naam in een gedrukt werk, van zekere Duarte Barbosa, gevonden. Uit Barbosa’s manuscript uit 1516 is echter gebleken dat de passage ‘de eilanden vanwaar zij komen worden genoemd Celebe’ niet door hem geschreven is. De plaats waar het woord aldus voorkomt, is een Relacion hecha por Vincensio de Napoles enz. van 1528. Daarin wordt melding gemaakt van een baai die zich op 8 noorderbreedte (de oostkust van Mindanao) bevond en gezegd dat de mensen daar, blanke en goud producerende menseneters, zich celebe noemen, doch de pogingen om op Mindanao een volksstam van die naam op te sporen, moeten als mislukt beschouwd worden.

Een volgend bericht, afkomstig van de reeds genoemde Andrés de Urdaneta, in zijn Relacion van 1537, geeft aan het woord een zeer afwijkende betekenis, want er blijkt uit zijn mededelingen dat met de islas de los Celebes de Sarangani-, Sangi- en Talauteilanden bedoeld zijn. Een zekere Garcia d’Escalante Alvarado wijst deze islas een nog meer naar het zuiden gelegen plaats aan, en wel, zoals door P.A. Tiele aangetoond is, een gedeelte van het hedendaagse Celebes, maar opmerkelijk is het dat de stuurman van het schip in zijn verslag het woord Celebes in het geheel niet noemt, terwijl verder vermeld moet worden dat de Spanjaard De Grijalva beweert dat de Filippijnen, voordat zij door Villabolos met de tegenwoordige naam vereerd werden, de naam droegen van Archipielago de los Célibes.

Met uitzondering van Duarte Barbosa’s apocrief bericht zijn al de genoemde verhalen pas zo laat in druk verschenen, sommige pas na het midden van de 19e eeuw, dat zij op de naamgeving van het eiland geen directe invloed uitoefenen konden. Indirect echter wel, doordat aan de Portugezen een en ander daaromtrent ter ore moet zijn gekomen. Zo gelastte in 1525 de gouverneur van de Molukken Antonio de Brito, aldus verhaalt De Barros, dat er een onderzoek ingesteld zou worden naar de Ilhas dos Celebes, waar veel goud gevonden moest worden. Die tocht was zonder succes, doordat het schip naar het noordoosten afdreef en hierin dus geen aanleiding gevonden kon worden tot het geven van een naam aan ons eiland. Eerst in het door Lavanha na de dood van De Barros uitgegeven vervolg van diens Decadas vindt men verdere berichten. ‘In deze tijd kwamen naar Ternate twee Makassaren [...] De Makassaren waren volgens die afgevaardigden verlangend om handelsbetrekkingen met de Portugezen aan te knopen, en velen in hun eilanden en in die van de Celebes zouden genegen zijn het christendom te omhelzen.’ Verder wordt er bijgevoegd dat Galvao aanstonds last gaf een schip zeilklaar te maken. In het werk door Galvao zelf geschreven (1563) is van een tocht naar de Ilhao dos Macassares e dos Celebes geen sprake. Het woord Celebes wordt er in het geheel niet in gevonden. Hoe komen nu De Barros en Lavanha aan deze eilanden? Van het werk van Galvao zag in 1601 een Engelse vertaling het licht door P. Hakluyt. Origineel en vertaling werden in 1862 onveranderd herdrukt en nu blijkt dat de woorden ‘o mesuro Antonio galvao ter muitos feitos [fieis] dos celebres Mocassares, Amboynos, Moros, Maratax & outras diversas partes’ vertaald werden: ‘he himself christened many (as the lords) of the Celebes, Macassares, Amboynos, Moros, Morotax, and divers other places’. Uit het bijvoeglijk naamwoord berucht of beroemd, celebre, maakt Hakluyt een volksstam... Celebes. Het is nu zeer waarschijnlijk dat De Barros en Lavanha dezelfde vergissing hebben begaan, een vergissing die volkomen verklaarbaar wordt, als men bedenkt dat Celebres zelf als synoniem voor Celebes gebezigd werd.

De eerste die de naam van Celebes op het gehele eiland heeft toegepast, was Gabriël Rebello, die in zijn Informaçao das cousas de Moluco in 1569 schreef: ‘De archipel der Celebes is gelegen ten westen van Moluco en bestaat, naar het schijnt, uit het grootste aantal van eilanden. Hij begint met het grote eiland der Celebes, enz.’ En nu gebeurde iets dat het lot van die naam voorgoed besliste. Toen Jan Huygen van Linschoten in 1592 uit Voor-Indië naar Enkhuizen terugkeerde, bracht hij een Portugese manuscriptkaart van de Indische archipel mee. Op die kaart wordt de naam van Celebes op het gehele eiland toegepast, hoewel de noordkaap nog aangeduid is als de P<SUP>ta</SUP>. dos Celebres. Daarna volgt Mercator, die in zijn atlas al die gegevens van Van Linschoten overneemt, waardoor ten slotte de naam Celebes voorgoed burgerrecht verkreeg.

Het geheel overziende, ontwaren wij dus dat een in 1550 verschenen werk een onecht bericht bevat over een eiland Celebe, dat door een blank, mensenetend volk bewoond wordt, dat goud produceert. Uit de bronnen blijkt dat reeds in 1528 van een dergelijk op de oostkust van Mindanao wonend volk melding wordt gemaakt. Kort daarna wordt de volksstam van de Celebes naar de meer zuidelijk gelegen Sangi-, Talaut- en Sarangani-eilanden verplaatst. Nog later zoekt men het aan de oostkust van het huidige Celebes. Een vastere plaats wordt aan deze denkbeeldige en geheel in de lucht zwevende eilanden aangewezen, doordat zij tengevolge van een misverstand met de ‘eilanden der Makassaren’, waarvan de ligging vrijwel bekend was, samengekoppeld werden. Dit misverstand is ontstaan doordat de ‘beruchte (celebres) Makassaren’ tot een vorming van de ‘eilanden der Celebes en Makassaren’ aanleiding gaven. Werd eerst de naam Celebes alleen op het noordelijk schiereiland toegepast en blijft het zuidelijk gedeelte de naam van Makassar houden, zo verkrijgt ten slotte de eerstgenoemde in kaarten en geschriften de overhand.