Vuile boter, vuile vis

Met slecht gereedschap kan men geen goed werk leveren
Met ondeugdelijke middelen kan men geen goede uitslag bereiken
Met ondeugdelijke middelen kan men geen goed resultaat bereiken

boter bij de vis

in die winkel is het boter bij de vis: je moet direct betalen, je kunt er niets laten opschrijven.

Er de boter uitbraden

Het er eens goed van nemen. Oorspronkelijk: de boter braden (in de bedoeling van: in de boter braden) waardoor de zegswijze duidelijker wordt

Een boterbriefje krijgen

Oorspronkelijk was de naam ‘boterbrief een schertsende benaming voor zekere aflaatbrieven, die het gebruik van zuivel op de vastendagen toestonden (Lat.: literae butyricae; Du.: Butterbrief). Later was het een schriftelijke ontevredenheidsbetuiging van de autoriteiten, waarbij iemand aangezegd werd, zijn ontslag te nemen, daar hij het anders krijgen zou. De naam kwam van de gele dienstenveloppe, waarin de brief gestoken was, aanzeggend dat ‘men hem kon smeren’. Nog later werd het woord meer algemeen gebruikt voor een officiële mededeling waarvoor men geen respect had, en tegenwoordig wordt het woord ‘boterbriefje’ uitsluitend gebruikt om de trouwakte te kleineren. Het verband ligt hier in de omstandigheid, dat men vergunning moet hebben te kunnen huwen. Zie voor het gebruik van het woord in deze zin Speenhoff, III, 9

Iemand stokvis zonder boter geven

Iemand een pak slaag geven
Iemand stokslagen geven, hem afranselen
Iemand afranselen, hem stokslagen geven

Zij heeft de boter groot

Zij staat op het punt om te bevallen

Duurte in zijn boter maken

Zijn waar op prijs houden; ook: zijn gunst of genegenheid onthouden

Minnebrieven zijn met boter verzegeld

Al getuigen brieven nog zo van liefde, het is nooit zeker hoe lang de liefde blijft
Mooie woorden en beloften in minnebrieven uitgesproken, worden vaak spoedig vergeten

Boter aan iets gelikt hebben

Er slecht van zijn afgekomen

Zijn achterste met boter smeren

Veelal met de toevoeging: en droog brood eten. Wordt gezegd van iemand, die veel geld aan kleding, doch weinig aan voeding besteedt. Iemand die alles aan zijn lijf hangt

Het is zo mals als boter

Bijzonder mals

Geld (of: boter) bij de vis

Contante betaling

Boter bij de vis

Contant betalen
Contant geld bij de waar
Contant betalen, contant geld bij de waar
Contante betaling, gereed geld bij de koopwaar. Soms ook: geld bij de vis, hetgeen dan hetzelfde betekent. De eigenlijke betekenis zal wel geweest zijn zoals Tuinman vermoedt: dat vis en boter bij elkaar behoren, omdat zonder boter de vis niet smaakt. De volgende regels uit Pluck-vogel (pag. 213) duiden hier nog op

Vuile boter, vuile haring

Met ondeugdelijke middelen, kan men geen goede resultaten bereiken

Stokvis zonder boter knauwen

Stokslagen krijgen

Zo zacht als boter

Bijzonder zacht

Een gemeubileerde boterham

Een boterham met vlees, worst, ham of iets dergelijks

Een aangeklede boterham

Een boterham met boter en beleg
Een avondbezoek, waarbij men genodigd wordt om een broodje te gebruiken met andere kleine versnaperingen
Een gemeubileerde boterham
Een boterham, belegd met kaas, vlees e.d. Bij uitbreiding: een avondpartijtje

Een afgelikte boterham

Een meisje dat reeds met veel jongens verkering heeft gehad
De ‘boterham’, een voornaam deel van ons voedsel, wordt spreekwoordelijk nogal eens in het leven toegepast (vgl. bijv.: ergens zijn boterham, d.i.: zijn complete levensonderhoud, hebben of verdienen). De ‘afgelikte boterham’, dus die boterham waar een ander reeds het smakelijkste van heeft genoten, wordt hier figuurlijk gebruikt voor vrouwen en meisjes, die zich niet eerbaar hebben gedragen of, in het algemeen, veel ‘vrijers’ hebben gehad

Een glazen boterham

Een glas jenever