Waarschijnlijk komt het woord van het Latijnse woord voor ‘spiegel’: speculum. Omdat het speculaasdeeg in een speculaasplank gedrukt wordt en dan uitgeklopt, heb je een spiegeling van het beeld op de plank. Volgens N. van der Sijs zou het woord van speculatio komen. Dit woord betekende aanvankelijk ‘bespiegeling’, maar kreeg later meer de betekenis van ‘zin, welbehagen’.
Dit werd overdrachtelijk gebruikt als naam voor bepaalde luxegoederen. Zo was speculaas een gebak voor fijnproevers. Een derde verklaring voor het woord is: episcopus speculator, ‘een bisschop die alles ziet’ (en je erover ondervraagt). Nog een ander idee is dat het een verbastering van ‘spekkenklaas’ zou zijn.
In het Vlaams betekent ‘spek’ suikergoed.Speculaas is voortgekomen uit → taaitaai. De honing in de taaitaai verving men door suiker en men voegde boter aan het deeg toe.
Vroeger werden speculaasjes Klaasjes (van St. Claescoeck) genoemd. Jan Weggelaar beschrijft in Ons Amsterdam zijn jeugdherinneringen dat het woord ‘baard’ of zelfs de handbeweging van kin naar borst al gold als een bestelling voor een half pond speculaasjes à veertien cent.
Met bladgoud verguldde de bakker de koek. In de 19de eeuw werd dit ook op ‘gezellige’ avondjes gedaan: → verguldavondjes.
Recept
300 g bloem, 200 g boter, 150 g bruine basterdsuiker, 20 g speculaaskruiden, eventueel wat speculaaskruimels van een vorige keer.
Doe alle ingrediënten in een kom. Snijd de boter klein en kneed tot een soepele bal is ontstaan. Laat het deeg minstens een half uur rusten (bakkers laten het een nacht rusten). Bestrooi een speculaasplank zorgvuldig met bloem, om plakken van het deeg te voorkomen. Druk in de figuren het deeg. Snijd het deeg op de hoogte van de plank af.
Klop het deeg uit de plank op tafel. Leg de speculaas op een ingevet bakblik. Bak de koeken in een matig warme oven (150 °C) in ca. 15 min. lichtbruin en gaar.
In de Tweede Wereldoorlog gebruikte men een recept met kastanjemeel. En vóór er plastic zakken bestonden, werd speculaas in een blikken trommel bewaard.
→ West-Friesland Ter Gouw, z.j.; Mezger, 1993; Nakken-Rövekamp, 1974; Van der Sijs, 2001; Wanson, 2002; Weggelaar, 1993.
