Het schoenzetten heeft waarschijnlijk vooral te maken met de legenden. In de legende van de drie meisjes is het verband duidelijk: zij vonden ‘s morgens een buidel geld, waarbij sommigen aannemen dat zij die in hun schoen vonden (→ Legende II ).
In de 15de eeuw was het de gewoonte een papieren scheepje te zetten. Dit gaat terug op de zee- en graanlegenden (→ Legenden 12, 17-20). In een handschrift uit die tijd vond Meisen dit kindergebed:
Heiliger Sankt Nikola(u)s, In meiner Not mich nicht verlas, Kombt heint zu mir und legt mir ein In mein kleines Schiffelein;
Darbey ich Ewer gedenkhen kann, das jr seit ein frommer Mann.
Later ging men een schoen zetten in de plaats van het scheepje. De Germaans-mythische theorie De Germanen geloofden dat → Eckart namens de → doden goud in de schoen bracht. Ook direct konden de doden door de schoen geschenken aan de levenden geven. Zo werden de levenden verbonden met de gestorven voorouders via de schoen.
De Germanen gaven, mogelijk om deze reden, in het graf vaak een schoen mee. Een sage gaat over het vullen van laarzen door → Wodan: een boer keert ’s avonds laat naar huis en ziet opeens een lange man op een schimmel rijden. De man toont hem een ketting en zegt: ‘Laten we eens kijken wie de sterkste is.’ De boer neemt het voorstel aan, maar slim als hij is slingert hij de ketting om een eikenstam. Wodan blijft te paard zitten en begint te trekken. De eik begeeft het echter niet en Wodan geeft zich gewonnen. Zo’n sterke man moet worden beloond, vindt hij, en hij vraagt de boer om zijn laarzen uit te trekken.
Hij vult die laarzen met het bloed van een pas geschoten hert. Als de boer thuiskomt, blijken zijn laarzen met goud te zijn gevuld.
Wodan was bovendien god van de → maan. Mensen boden hun offeranden aan in voorwerpen die de vorm van de maan hadden: een klomp, een schoen. Oude verhalen zijn later onder meer als sprookjes overgeleverd. Grimm tekende sprookjes op waarin laarzen gevuld met goud voorkomen.
Gebruiken in het buitenland die met schoenen te maken hebben:
•In Zuid-Italië/Sicilië laten de goede doden (buoni morti) met Allerzielen (2 november) geschenken achter in een schoen de dodenschoen (calzetta dei morti).
•Aan Spaanse hoven was het in de middeleeuwen gebruik om geschenken in schoenen te doen in de Sint-Nicolaasnacht. De ontvangers wisten niet vanwaar en hoe die in hun huis gekomen waren (→ Surprise). Dit gebruik heette Zapato, wat ‘schoen’ betekent. Via Italië, Oostenrijk en Frankrijk zou dit gebruik naar Nederland gekomen zijn, maar Nederlandse en Vlaamse onderzoekers stellen dat het ook andersom verspreid kan zijn, dus vanuit Nederland naar Spanje.
•In Frankrijk hingen nonnen aan de kamerdeur van de abdis een kous met een papier voor Sint-Nicolaas. De volgende morgen waren de kousen met lekkernijen gevuld.
•In Engeland hangen de kinderen een kous aan het ledikant voor de Kerstman; in de Verenigde Staten hangen kinderen hun kous bij de schoorsteen.
→ Geschenkenfeest Appel e.a., 1998; Boswijk-Hummel, 1999; Van Gilst, 1969; Meisen, 1931; Mezger, 1993; Verwijs, 1863.
