Rationalisme is een stroming uit de filosofie waarin wordt gesteld dat kennis en de waarheid alleen kunnen worden verkregen door middel van de rede. Volgens rationalisten is de werkelijkheid vanuit een logische structuur opgebouwd, waardoor de waarheid door het verstand kan worden geïnterpreteerd.
Het rationalisme als filosofische stroming stamt al uit het Oude Griekenland. Met name Plato staat bekend om zijn rationalistische gedachtegoed, die werden uitgewerkt in de zeer bekende Allegorie van de grot. Andere bekende filosofen en schrijvers die het rationalistische gedachtegoed uitdroegen zijn Descartes, Spinoza en Leibniz.
Het uitgangspunt van het rationalisme is dat kennis en waarheid niet gebaseerd zijn op ervaringen, maar juist op de rede. Kennis kan niet alleen voortkomen uit hetgeen men ziet, hoort, ruikt of voelt, maar juist door het denken en het logische beredeneren. Een arts die moet vaststellen of een patiënt lijdt aan griep, baseert dit op de kennis die de arts heeft over griep. Zonder zijn of haar kennis over de symptomen van griep, kan de arts nooit op basis van zintuiglijke waarnemingen vaststellen of de patiënt daadwerkelijk griep heeft. In andere woorden, alleen het verstand of de rede kan leiden tot de waarheid en in dit voorbeeld leiden tot het vaststellen van de diagnose van griep.
Het rationalisme had met name tijdens de 17e eeuw veel aanhangers. Hieromtrent was René Descartes de meest invloedrijke filosoof en schrijver. Descartes onderscheid in zijn interpretatie van het rationalisme verschillende soort ideeën op basis waarvan men de waarheid kan achterhalen. Dit zijn aangeboren, verworven en zelfbedachte ideeën. Met name erkenning van het bestaan van aangeboren ideeën, oftewel ideeën die niet via zintuigen in het bewustzijn zijn gekomen, is typerend voor het rationalisme.
