zie ook twee, drie ballen gehakt voor hem:
1. aan de - zijn; op de - zitten,eigenlijk ‘bij het voetballen de bal in zijn bezit hebben en daardoor meester zijn van de situatie’. De uitdr. wordt tegenwoordig veel gebruikt in politieke kringen. Politici maken graag gebruik van sportmetaforen. Buiten de sport bet. deze zegswijze gewoon ‘verplicht zijn het initiatief te nemen’.
... de laatste verstandige Groenlinkser; het wordt tijd dat hij weg gaat; altijd aan de bal. (HP/De Tijd, 04/01/91)
Sinds GVA [Gazet van Antwerpen] op de bal zit en ook kritisch durft te zijn, heeft de krant weer een zeker prestige. (Humo, 07/03/91)
Milieu zijn ze kwijtgespeeld, daar zijn ze niet langer eerst aan de bal. (De Morgen, 22/06/91)
2. (aan) mijn -len,deze erg gemeenzame uitdr. wordt gebruikt als antwoord op een voorstel, wens, verwachting of gewoon ter ontkenning: ‘dat kun je net denken!; daar komt niets van in!’ Er zijn talrijke varianten: ammehoela/aan mijn hoela; (aan) mijn reet; (aan) mijn zolenen wellicht nog vele andere.
Dan willen de statistieken ons nog wijsmaken dat die tinus Smurf de meest populaire man van Nederland is! Ja, an me ballen! (Jan Cremer: Ik Jan Cremer. Tweede Boek, 1966)
100 dagen. Hét feest van de schoolgaande jeugd. Mijn ballen! (Fabiola, mei 1988)
3. als een -letje,dronken. Vooral populair onder randstadjongeren en studenten. Wordt met balletjehier een ietwat verwaande corpsstudent bedoeld die dronkemanspraat uitslaat?
Ik vlucht café-annex-disco De Docter binnen, waar de twee burgervaders op de bewuste avond volgens de uitbater ‘zo dronken als balletjes’ zijn komen binnenzwalken. (Haagse Post, 15/10/88)
... aanhangers die zich beschonken als een balletje aandienen. (Elsevier, 04/11/89)
Ik drink beslist niet als ik moet werken, maar Coo- per stond echt als een balletje op de bühne. (Humo, 29/03/90)
Stond hij daar heel verlegen en heel bedremmeld en maar hopen dat ik niets doorhad. Bleek dat-ie zo stoned was als een balletje. (HP/De Tijd, 28/10/94)
Zijn klanten en relaties haalt Van der Spek met de boot op bij hun hotel. Diep in de nacht levert hij ze ‘als een balletje’ weer af. (Elsevier, 17/06/95)
4. - gehakt, zie grijzegehaktbal.
5. - hebben, ironische omschrijving van de menstruatie. Ook wel het isfeest(week); ze heeft feest.Hier wordt met baleen groot dansfeest bedoeld, eigenlijk een subtiele verwijzing naar de Dag van de Arbeid, de feestdag van de socialisten. De herkenningskleur van deze partij is dezelfde als die van het menstruatiebloed. Vgl. ook de gelijkbeduidende zegswijze de (rode) vlag hangt uit.
6. -len,metafoor voor iets wat inhoud, body heeft. Tevens syn. van ‘moed, lef. Het kan zowel van toepassing zijn op zaken (muziek, films) als op personen, en ondanks de anatomische inconsistentie kan het tegenwoordig ook gebruikt worden m.b.t. vrouwen: hij/zij heeft ballen.Dit laatste is niet helemaal naar de zin van de feministen, want volgens hen kan van een vrouw met lef moeilijk gezegd worden dat ze tieten heeft.Niettemin spreekt uit het gebruik van de uitdr. ballen hebbeneen grote mate van bewondering jegens iemand. Overigens vinden we deze verbinding nog in geen enkel handwoordenboek terug. Wellicht behoort ze te zeer tot het slang: ontleend aan Amerikaans jongerenbargoens to have ballsof een verkorting van de uitdr. ballen/kloten aan zijn lijf hebben(zie kloten).Ook in de taal van Molière worden de mannelijke attributen be-schouwd als een symbool van kracht en durf. De zegs wij zeen avoir dans le calegon(of in het argot calebar, calecif)bet. gewoon ‘lef hebben’; een niet mis te verstane verwijzing naar de inhoud van een herenbroek.
Een broos type. Geen ballen aan z’n lijf. (Bert Hid- dema: Twee vliegen in één klap, 1975)
Ik vond het prachtig, een meid met ballen! (René Stoute: Uit het achterland, 1985)
Maar ze maakt tenminste een film ‘met ballen’... (Theo van Gogh: Mijn favoriete graftak (en ander onheil), 1989)
Op pad met The Jack of Hearts, een no nonsense band met ballen. (Nieuwe Revu, 07/05/92)
7. -len krijgen,(ook wel koeken krijgen)is een Vlaamse soldatenuitdr. voor ‘arresf. Het is een zinspeling op het typische soldatengerecht gehaktballen.
... zwarte schoenen met kaki sokken, 8 dagen ballen ... (Milac-maandblad Marsch, 08/08/68) Kwartierarrest - koeken of ballen - was draaglijk, al deed het pijn de kameraden naar de kantine, of slechter nog in vergunning te zien vertrekken. Vic De Donder: En we zijn er van de klas. Soldatenleven in het Belgisch leven na '45,1988
8. bij de -len grijpen,figuurlijk gebruikt voor ‘iemand zwaar beetnemen’. Bij de ballen hebbenis ‘iemand in zijn greep hebben; macht uitoefenen over iemand’ (een entertainer tegenover zijn publiek). Opnieuw een verwijzing naar de vitale en kwetsbare delen van een man. Populaire uitdr. in de wat ruwere milieus (wiel-renners).
Met allerlei opzetjes probeerden de renners van Gisbers en Raas ons driejaar terug telkens te laten verliezen. Aan tafel besloten we die gasten op een dag bij hun ballen te grijpen. (De Tijd, 06/07/90)
Ik had het publiek bij de ballen; na een indringende show zou nu de climax komen... (Nieuwe Revu, 21/12/94)
Ongeveer 150 man die op het eind van het concert helemaal gestoord worden. NRA heeft het publiek bij de ballen en laat ze niet meer los. (Webber, mei 1995)
9. de- aan een touwtje hebben,erg vaardig zijn met de bal; talent hebben als voetballer. Deze uitdr. komt uit Volendam.
10. de - is rond,er kan nog van alles gebeuren; men kan moeilijk vooraf voorspellen hoe iets zal aflopen. Oorspr. een voetbalkreet, naar het gelijknamige boek van D. Ariese (uitgegeven te Amsterdam maar ongedateerd). Een bal kan alle kanten oprollen, is zowel labiel als stabiel en vertoont geen enkele voorkeur voor bewegingsrichting of positie. Een speler kan de bal dus nooit voor de volledige honderd procent beheersen. De uitslag van een voetbalwedstrijd kan daarom nooit vooraf bekend zijn. De uitdr. wordt in deze zin ook buiten de voetbalwereld gebruikt. Eveneens in het Duits, toegeschreven aan voetbaltrainer Sepp Herbergen
... vaak weten ze nog vlekkeloos de opstelling van Ajax uit de tijd dat de bal nog rond was ... (Bert Hiddema: Ik loop, 1982)
Jezus zei: de bal is rond. En Johannes Paulus II liet het wijwater over gods akker lopen. (Rinus Ferdinandusse: Gedachten op dinsdagochtend, 1991)
11. de - ligt nu bij jou,jij moet nu het initiatief nemen. Modieuze uitdr. Vertaling van Amerikaans Engels the ball is inyourcourt.
Maar voor de rest was het oude koek: het Europese wisselkoersmechanisme moet veranderen, wil Groot-Brittannië erin terugkeren en de bal ligt nu bij de Denen. (De Volkskrant, 25/09/92) ïz de-len, geen-,helemaal niets. Oorspr. stu- dentenuitdr. Bijv. hij weet er de ballen van; daar deugt geen bal van.Al in de Middeleeuwen gebruikte men balin de bet. ‘een nietigheid; iets dat men wegschopt’.
De psychiater die zoals iedereen, behalve een échte natuurkundige, de ballen verstand had van de wetten der fysica verdween met de staart tussen de benen. (J.M.A. Biesheuvel: In de bovenkooi, 1972) Ik snap er ook de ballen van. (Popfoto, januari 1988)
13. de -len!,afscheidsgroet onder stoere schooljongens (staat tegenover de specifieke meisjes- groet doei),meestal met de toevoeging hou ze
warm en laat ze niet vallen.De uitdr. bestond al in het begin van de jaren zeventig en werd voor het eerst opgenomen door Endt en Fre- richs. Het woord ballen,eigenlijk ‘zaadballen, testikels’, leent zich makkelijk tot krachtige samenstellingen en interjecties. Een moderne variant van deze uitdr. is de kreet los ballos!, pseudo-Spaans voor ‘de ballen’. Deze kreet werd ooit gelanceerd door Jeroen van Inkel, populaire discjockey en presentator van ‘De Top 40’ in Nederland. Eindjaren tachtig behoort deze uitroep tot de spreektaal van jong Nederland.
Hou doe, de ballen en laat ze niet vallen. (Achterwerk in de kast, 1981)
Hier is de poen! De balie! (Zwaar metaal (striptijdschrift), 1983, nr. 4)
‘En bedankt, Wim. De ballen’, riepen we. (Boude- wijn Büch: Links, 1986)
14. de -len afknijpen,zelfde scherts als 8.
Joshua begreep er niets van, maar hij liet zich niet zomaar de ballen afknijpen. (René Stoute: Bunkers bouwen, 1986)
15. een aantal -len tegelijk in de lucht houden,een aantal ijzers in het vuur hebben. Modieuze uitdr. uit de jaren negentig, vooral populair onder managers.
16. goeie/knappe -, populaire studentenkreet in de zin van ‘goed idee, goed antwoord’.
Kerel, verrekt goeie bal, strontgoed heur! (Len- naert Nijgh: Tobia of de Ontdekking van het Mas- turbariaat, 1971)
Maar de dingen liepen soms ook in elkaar over, in dit grensgebied. Zo was mijn oom Appie ondergedoken bij een NSB’er. Ha, ha, goeie bal, oom Appie! (Vrij Nederland, 13/10/84)
17. met je -len in het zand zitten,op oefening zijn. Soldatenslang. Vgl. met zijn pik(kie) in het zand zitten.
18. op de - letten,erg attent zijn; de zaken nauwkeurig in de gaten houden. Ook deze beeldrijke uitdr. werd ontleend aan het voetbalspel.
Nu stopt ze geen energie meer in overbodige zaken. Ik zal maar zeggen: ze let tegenwoordig meer op de bal. (Nieuwe Revu, 16/08/90)
19. op de -len van de bok/commandant,proost. De variant doet vermoeden dat we hier met een boertige soldatenuitdr. te maken hebben. Ook hier wordt ballenopgevat als ‘testikels’.
20. zich de -len uit de broek lachen,onbedaarlijk moeten lachen. Eveneens een studentenuitdr. Syn. in een deuk liggen; dubbel liggen.
‘We moeten onze invloed niet overschatten,’
meent Jacob. ‘Ze lachen zich de ballen uit hun broek als ze merken dat we er niet zijn.’ (Vrij Nederland, 07/12/85)
21. zich delen uit de broek rijden/werken enz.; zijn -len eraf draaien,buitengewoon hard moeten fietsen, werken enz. Vooral populair onder sportlui. Dezelfde vulgaire scherts in Engels slang to work one’s balls off.
Even terug nu naar de finale van het Stuttgarter demarrage-festival. Met Maurizio Fondriest en Mare Madiot aan de leiding en de rest vrijwel kansloos, wie ging er toen fietsen? Wie draaide zijn ballen af? (Nieuwe Revu, 05/09/91)
Nou nog tweehonderd kilometer mijn ballen eraf draaien en dan hebben we het weer gehad. (Nieuwe Revu, 09/07/92)
Hij vindt van zichzelf dat hij altijd een te brave prof is geweest en te veel voor anderen ‘zijn ballen heeft afgedraaid’. (Het Parool, 18/07/92)
Kijk meneer, ik rij me hier met die tientonner de ballen uit de broek. (Vrij Nederland, 16/10/93)
22. zijn -len op de juiste plaats hebben,als 6. Vgl. Engels slang to have one’s ballocks in the right place.
