m. (-scopen), (ook: kijker, sterrekijker), astronomische kijker.
(e) In de afgelopen twintig jaar zijn er vele nieuwe en vaak zeer grote telescopen gebouwd. Op hooggelegen bergtoppen, waar de waarnemingsomstandigheden het best zijn, verschenen zelfs geheel nieuwe sterrenwachten, zoals te La Silla, Las Campanas en Cerro Tololo in Chili, Mauna Kea op Hawaii, Calar Alto in Spanje en Rocque de los Muchachos op La Palma (Canarische Eilanden). Vanwege de hoge kosten gaat het hierbij vrijwel altijd om internationale sterrenwachten.
De drie grootste telescopen zijn momenteel de Russische 6 m en de Amerikaanse 5 m telescoop en de eveneens Amerikaanse multiple-mirror-telescope (MMT). De laatste bestaat uit zes spiegels van elk 1,8-m diameter, gemonteerd in één grote vatting. Het geheel heeft aldus een even groot oppervlak als één grote spiegel van 4,5 m diameter. Dan zijn er nog een aantal telescopen met diameters rond de 4 m en de 3 m en daarna volgen de vele kleinere.
De MMT, die in 1982 werd omgedoopt in Fred Lawrence Whipple Observatory, is eigenlijk de voorloper van een nieuwe generatie telescopen, die nu op stapel staat. Men zoekt hierbij naar geheel nieuwe constructies, zodat tegen aanvaardbare kosten toch nog grotere spiegeloppervlakken zijn te verkrijgen. Zulke grote lichtverzamelaars zijn nodig omdat voor vele vraagstukken in de sterrenkunde waarnemingen voorbij de huidige grenzen nodig zijn. In de VS, Groot-Brittannië, de USSR en Europa wordt er gewerkt aan projecten voor telescopen met een effectieve diameter van 7,5 m—25 m, die in de jaren tachtig en het begin van de jaren negentig gereed moeten zijn. De projecten hebben betrekking op spiegels die zijn opgebouwd uit verschillende losse segmenten, uit diverse kleinere spiegels binnen één vatting (MMT-systeem) en afzonderlijke kleinere telescopen waarvan het licht in een centraal punt wordt samengebracht en gedetecteerd, zoals dat ook bij sommige radiotelescopen gebeurt. De spiegels uit één stuk gaan bestaan uit honingraat- of sandwichconstructies, die licht en toch zeer stijf zijn.
In de afgelopen jaren zijn ook de detectoren achter de telescoop sterk verbeterd. Fotografische waarnemingen worden sterk beconcurreerd door ccD-waarnemingen, CCD (Charge Coupled Device) is een instrument waarin door fotonen uit een plaatje silicium elektronen worden vrijgemaakt die na inzameling en versterking worden gemeten. CCD’S zijn honderdmaal gevoeliger dan gewone fotografische platen, zodat er veel zwakkere objecten mee kunnen worden waargenomen.
Vanaf 1982 zijn op verschillende sterrenwachten in de VS en Groot-Brittannië experimenten uitgevoerd met het op afstand besturen van telescopen. De communicatie tussen waarnemer en telescoop vond plaats via gewone telefoonlijnen en satellietverbindingen. De problemen hierbij bleken vooral te liggen op het gebied van het koppelen van de verschillende soorten computers. De telefoonlijnen kunnen niet alle waarnemingsgegevens overbrengen, maar deze kan men gemakkelijk via magneetbanden per vliegtuig laten oversturen. Nederland heeft sinds mei 1984 waarnemingstijd op de telescopen van de oorspronkelijk Britse sterrenwacht op La Palma, het Rocque de los Muchachos Observatory. De Britten hebben hier een 2,5 m- en een 1 m-telescoop staan en hopen in 1986 of 1987 een 4,2 m-telescoop (de William Herschel-) in gebruik te kunnen nemen.
Nederland sloot in juni 1981 een samenwerkingsverdrag met de Britten en daarin is vastgelegd dat Nederland 20 % van de waarnemingstijd van de telescopen heeft en 20 % van de investerings- en exploitatiekosten en van de mankracht levert. De universiteiten van Groningen, Leiden en Utrecht en de Radiosterrenwacht van Dwingeloo zijn betrokken bij de bouw van apparatuur voor de telescopen. Ook de Zweden en Denen hebben te-
lescopen op La Palma staan, terwijl de vier Scandinavische landen daar gezamenlijk een 2,5 m-telescoop gaan bouwen.
