Zaandam - gemeente in Noord-Holland, aan weerszijden van de Zaan. Z. had reeds in vroegere eeuwen een belangrijke scheepvaart. Z. is vooral van belang door het houtbedrijf : zoowel de houthandel als het houtzagen ; de betrekkingen met de Oostzeelanden zijn daardoor zeer talrijk èn voor balken èn voor gezaagd hout. Merkwaardigerwijze telt Z. slechts één houtwaren- en meubelfabriek.
Nà het houtbedrijf komen de olie- en verffabrieken, rijstpellerijen, blauwsel-, stijfsel-, koek-, biskwie- en beschuitfabrieken, terwijl voorts vermelding verdienen de waxine-, carbid- en essencefabricage, benevens die van norit, de eenige in ons land. De werf Conrad uit Haarlem heeft aan de Voor-Zaan een filiaal-inrichting voor den bouw van grootere schepen, waarmee de oude scheepsbouw dus weer herleeft. In dit industrieel gebied is slechts één machinefabriek. Van de groote nieuwe zeehaven aan het Noordzeekanaal vóór de Hembrug kon door den oorlog nog weinig profijt getrokken worden. De moderniseering der bedrijven heeft veel aan het karakteristieke van de stad ontnomen. In 1850 waren er nog 82 zaag-, 60 olie- en 34 pelmolens, thans in de eigenlijke stad geen een, aan den buitenkant hoogstens 10 ; de houten fabrieken en pakhuizen zijn meest vervangen door steenen gebouwen. Toch bestaan nog vele woonhuizen, vooral van de minder gegoeden uit hout, waarvan enkele fraaie versieringen dragen, de meeste groen geverfd zijn en bijna alle merkwaardig scheef gezakt zijn. De drassige laagveenbodem kan moeilijk zware steenen gebouwen dragen ; er moet dan ook duchtig geheid worden.
De stad bestaat uit drie breede wegen : de W.-zijde, waar de voornaamste winkels, banken, en woonhuizen van de fabrikanten staan, de minder belangrijke Oostzijde en de Hooge (IJ)dijk. Slechts enkele zijstraten komen hierop uit ; wel zijn er veel smalle, nauwelijks bestrate „paden”. Tot de merkwaardigste gebouwen behooren : de Oostzijder-kerk, waar reeds in 1411 een kapel stond ; de Westzijder- of Bulle-kerk uit den Spaanschen tijd ; het stadhuis ; het Czaar Peterhuisje, waarin Czaar Peter de Groote eenige dagen (Augustus 1697) verblijf hield, ter beoefening van den scheepsbouw, maar dat eerst in 1782 door een bezoek van Czaar Paul I tot een Europeesche vermaardheid werd. Het houten huisje, waar omheen een steenen gebouw ter beschutting is opgetrokken, behoorde aan Czaar Nicolaas, die in 1911 de stad een standbeeld van Peter den Groote schonk. — Op onderwijsgebied is Z. ruim van inrichtingen voorzien, o. m. : Gem. Lyceum, Hoogere Handels-, Ambachts-, Vrouwenarbeidsschool. 28.000 inw. In 1920 werd een weinig bewoond gedeelte van Z. ingelijfd bij Amsterdam.
Geschiedenis, zie ZAANSTREEK.
