Naarden, - gem. in N.-Holl. (Gooiland), groot 2129 H.A. met 4700 inw. De bodem is in ’t O. hoofdzakelijk zandgrond, die hier en daar wordt bebouwd (rogge en aardappelen), maar grootendeels met heide en bosch bedekt is; in 't W. is de grond veenachtig en heeft daar weilanden en beroemde bloemisterijen en boomkweekerijen. Ook behoort het grootste deel van ’t Naardermeer er bij. Behalve eenige buitenplaatsen bestaat de gem. hoofdzakelijk uit het stadje N. Dit is een oude vesting, vooral versterkt door de werken, die stadhouder Willem III liet uitvoeren; de stad is dan ook omgeven door dubbele wallen met kazematten.
Zij heeft als toegang twee poorten: de Utrechtsche Poort van bijzonder architectonische waarde en de Amsterdamsche Poort. Als vesting is N. thans een belangrijk punt in de Holl. Waterlinie en in de stelling Amsterdam. De stad werd in 1350 gebouwd, nadat een gelijknamige plaats, -een uur ten N. O. gelegen, door de Hoekschen werd verwoest. (De bouwvallen hiervan liggen thans in de Zuiderzee, bij de hofstede OudNaarden.) — Als vesting heeft het stadje een woelige geschiedenis achter zich, getuige de kogels, die nog hier en daar in de muren der huizen zichtbaar zijn. Wij herinneren o. a. aan de plundering der Stichtschen in 1481; de beruchte uitmoording en verwoesting door de Spanjaarden in 1572; de verovering in 1672 door de Franschen en herovering door den Prins, benevens aan het beleg in 1813. In 1892 werd hier een gedenkteeken onthuld voor Johann Amos Comenius (op 28 Maart 1592 te Nionice geboren; op 17 Nov. 1670 te Amsterdam overleden en 22 Nov. d.a.v. in Naarden in de kerk begraven).
Een Comenius-museum bevindt zich in het Stadhuis. Dit laatste is een zeer merkwaardig gebouw, een sieraad en meesterstuk van Holl. bouwkunst (1601). Monumentaal is ook de (Herv.) St. Vituskerk, waarin jaarlijks de beroemde zomeruitvoeringen van orgelmuziek, enz. plaats hebben. Met den bouw werd in 1380 begonnen; bezienswaardig zijn: de beschildering van het houten gewelf van ’t middenschip, het prachtig gesneden koorhek (1631), de preekstoel en de grafzerk van Lambertus Hortensius. — N. is de oude hoofdstad van Gooiland.
