Oosthoek encyclopedie

Oosthoek's Uitgevers Mij. N.V (1916-1925)

Gepubliceerd op 12-01-2019

Maten en gewichten

betekenis & definitie

Maten en gewichten. - Om verschillende hoeveelheden van dezelfde soort onderling te vergelijken, is er noodig eenheid van m. en g. Men onderscheidt eenheden van lengte, oppervlak, inhoud en gewicht. Meten noemt men het vergelijken met de eenheid. Gemakshalve worden naast de eenheden ook veelvouden en onderdeelen daarvan gebruikt. De lengte-, opp.- en ruimte-eenheden hangen ten nauwste samen, aangezien de opp.- en inh. eenheden van de overeenkomstige lengte-eenheden zijn afgeleid. — De oudste lengtematen werden ontleend aan lichaamsdeelen, als el(leboog), voet, (hand)palm en duim.

De verdeeling in onderdeelen geschiedde in den regel in halven, kwarten, achtsten, enz. De eenheden waren in den regel in verschillende landstreken niet precies gelijk, terwijl mede bepaalde standaardmaten niet bestonden. Het behoeft geen betoog, dat bij het zich steeds meer ontwikkelend verkeer veel last daarvan het gevolg was. Reeds in 1673 stelde daarom de bekende natuurkundige Huygens voor de lengte van den secundeslinger (± 1 Meter) als eenheid van lengte aan te nemen, en daarop een algemeen in te voeren stelsel van maten en gewichten in te voeren. Bouguer en Lacondamine kwamen in 1749 met een zelfden voorslag. De Fransche revolutie moest evenwel eerst komen om met veel ouden sleur verschillende onpractische maatstelsels af te schaffen. Bij decreet van 22 Augustus 1790 benoemde de Fransche Academie van Wetenschappen een commissie, bestaande uit Borda, Lagrange, Leplace, Mouge en Condorcet, ter vaststelling van een maateenheid. Van de 3 voorgestelde eenheden: de lengte van den secundeslinger op 45° breedte, het equatorkwadrant en het meridiaankwadrant, koos de commissie de laatstgenoemde, en wel het tienmillioenste deel daarvan.

Voor haar meting koos ze den meridiaanboog tusschen Duinkerken en Barcelona. Haar voorstellen werden 26 Maart 1791 door de Assemblée Nationale aangenomen en op 30 Maart door Lodewijk XVI als wet onderteekend, waarbij de Academie belast werd de commissarissen te benoemen, die de meting moesten verrichten. Deze commissie, die kort daarop nog van samenstelling werd gewijzigd, bracht het werk na veel tegenspoed in October 1798 ten einde. Het resultaat was dat het meridiaankwadrant een lengte had van 5.130.740 toisen, zoodat de lengte van den Meter werd vastgesteld op 0,5130740 toise. Bij latere graadmotingen is deze lengte te klein gebleken, volgens berekening van Bessel 0,025 Parijsche strepen. Er werd een normaaltalon als standaardmeter vervaardigd, van platina met een rechth. doorsnede, waarvan de middelpunten der eindvlakken bij een warmtegraad van smeltend ijs (0° C.), de lengte-eenheid van elkander waren verwijderd. Deze meter wordt in het gebouw der Staatsarchieven te Parijs bewaard. — Mede werd te Parijs een congres gehouden, ter vaststelling van algemeen geldende maten en gewichten. Een van de twee gedelegeerden der Bataafsche Republiek, prof.

J. H. van Swinden, heeft in zijn „Verhandeling over maten en gewichten” (1802) een overzicht gegeven van het aangenomen tiendeelige of metrieke stelsel. Naast den meter treden verschillende tiendeelige veelvouden of onderdeelen als eenheden op: de decameter, de hectometer, de kilometer, de decimeter, de centimeter en de millimeter. — De gebruikelijke vlaktematen zijn: vierkante meter, are (100◻M.), hectare (100 ares), de ◻ d.M., c.M. en m.M. — De inhoudsmaten: voor groote hoeveelheden de kubieke meter, voor kleinere de kub. decimeter. Voorts worden gebruikt de decaliter en hectoliter voor droge stoffen, terwijl voor natte stoffen naast hectoliter, deciliter en centiliter de benamingen vat, maatje en vingerhoed gebruikelijk zijn. — Als eenheid van gewicht werd aangenomen het gewicht van 1 Liter gedestilleerd water, in het luchtledig bij 4° C. = 1 K.G., onderverdeeld in hectogram, decagram, gram, decigram, enz. Veelvouden: 1 centenaar = 100 K.G., 1 ton = 1000 K.G. — In 1872 vereenigde de Fransche regeering te Parijs de „Commission internationale du Mètre”, later vervangen door de „Comm. int. des poids et mesures”, waartoe thans ook Nederland toetrad, welke o. a. besloot tot het oprichten van het permanente „Bureau International”. Aan de eerste commissie namen 30 staten deel, waaronder alle Europ. staten, behalve Griekenland en Nederland, de Ver. Staten, Argentinië, Peru, Venuzuela, Mexio en Japan. Een nieuwe standaardmeter en een standaardkilogram werden door de firma Matthey te Londen vervaardigd, onder leiding van Stas en Deville. Uit een sterkteoogpunt werd als materiaal een alliage gekozen van 89,9% platina, 10,09% iridium en 0,01% ijzer.

Beide zijn ondergebracht in het Pavillon de Breteuii te Sèvres. De nieuwe standaardmeter heeft een dubbel-T-vormige doorsnede, waardoor de sterkte, bij 1,5 X het gewicht 40 maal zoo groot is. De lengte-eenheid wordt gemeten tusschen 2 punten op de „ziel” van de balk. Het metrieke stelsel is thans over de geheele wereld ingevoerd, behalve in de Ver. Staten van Noord-Amerika en Engeland en Koloniën, waar het is toegelaten, en in China, Marokko en Perzië. — Wat Nederland betreft, het volgende. Art. 59 der staatsregeling van 1798 schreef reeds voor: Alle maten en gewichten worden, door de gansche Republiek, zoo spoedig doenlijk, naar een zekere onveranderlijke grootheid, tiendeelig gelijk gemaakt. — De wet van 21 Aug. 1816, Stb. 34, voerde het metrieke stelsel ook hier in. In 1869 werd deze wet door de thans geldende van 7 April 1869, Stb. 57, vervangen, laatstel. gew. 25 Juli 1919, Stb. 522. Volgens art. 1 dier wet zijn de voorwerpen, in het jaar 1799 onder de namen van „mètre” en „kilogramme” in de Staatsarchieven van Frankr. neergelegd, de grondslagen onzer m. en g. De eenheid der maat is de afstand tusschen de middelpunten der eindvlakken van voornoemden „mètre” bij de temperatuur van smeltend ijs.

De eenheid van gewicht is het gewicht van voorn. „kilogramme” in het luchtledige. Copieën der gen. voorwerpen berusten als standaarden der m. en g. onder den Min. v. landb., nijv. en h. (art. 2). In aanvulling hiervan heeft een K. B. van 3 Oct. 1887, Stb. 168, bepaald: De standaard van den meter of de el is de platina-irridium meter no. 19, welke door de Fransche afdeeling van de intern. metercommissie te Parijs is vervaardigd en aldaar door de Ned. commissie, benoemd bij K. B. van 15 Mei 1876, met den „mètre” der Staatsarchieven van Fr. is vergeleken. De lengte van den Ned. standaard van den meter is de afstand der beide middelste eindstrepen, gemeten uit haar midden bij een temperatuur van 7/10 graad der 100deelige schaal beneden het vriespunt. Dezelfde afstand, gemeten bij een temperatuur van 15 gr. boven het vriespunt, is 134 millioenste deelen van zijn bedrag langer dan de lengte van den Ned. standaard (art. 1). De standaard van het kilogram is het platina „kilogramme”, vermeld in art. 1 van het K. B. van 12 April 1839, Stb. 13. Het gewicht van den Ned. standaard van het K.G. is dat van het gemelde „kilogramme”, gewogen in het luchtledige (art. 2). De standaarden van den meter en het K.G. worden bewaard in een daartoe bestemde brandkast van de Polytechnische School (thans Technische Hoogeschool) te Delft (art. 3). — De m. en g., die volgens art. 3 der wet van 1869 bij uitsluiting in het Rijk mogen worden gebezigd zijn: a. Lengtematen: myriameter (10.000 M.), kilometer of mijl (1000 M.), hectometer (100 M.), decameter of roede (10 M.), meter of el (grondslag der maten), decimeter of palm (0.1 M.), centimeter of duim (0.01 M.), millimeter of streep (0.001 M.). — b. Vlaktematen: hectare of bunder (10.000 M.), are of vierk. roede (100 M.), centiare of vierk. el (1 M.). — c. Ruimtematen: decastère (10 M.), stère of wisse (1 M.), decistère (0.1 M.). d. Inhoudsmaten: kiloliter (1000 L.), hectoliter, vat of mud (100 L.), decaliter of schepel (10 L.), liter, kan of kop (kubieke decimeter), deciliter of maatje (0.1 L.), centiliter of vingerhoed (0.01 L.). — e. Gewichten: myriagram (10.000 gram), kilogram of pond (grondslag der gewichten, 1000 gram), hectogram of ons (100 gram), decagram of lood (10 gram), gram of wigtje, decigram (0.1 gram), centigram (0.01 gram), milligram (0.001 gram).

Zooals men ziet heeft de wet naast de nieuwe benamingen ook de oude willen behouden, maar met wijziging der waarde. Voor de praktijk is haar dat echter niet gelukt. Worden daar de oude benamingen nog gebruikt, zoo wordt daaraan ook thans de oude beteekenis gehecht. — De namen en waarden der lengtematen kunnen, met bijvoeging van het woord vierkante, als vlaktematen en, met bijvoeging van het woord kubieke, als ruimte- of inhoudsmaten gebezigd worden. Het gebruik van de scheepston als inhoudsmaat van binnenvaartuigen en van zeeschepen, bedoeld bij de wetten van 22 April 1852, Stb. 61, en van 14 Juli 1855, Stb. 105, blijft geoorloofd (art. 3). — Zie ook METRIEK KARAAT. — Het is verboden aan alle openbare besturen en collegiën om in stukken, door of vanwege die besturen en collegiën of hunne ambtenaren opgemaakt, andere benamingen van m. en g. uit te drukken dan die in art. 3 genoemd. Gelijk verbod geldt voor rechters, scheidsmannen, deskundigen, notarissen, procureurs, griffiers, deurwaarders, secretarissen en alle andere ambtenaren, bevoegd om akten en processen-verbaal op te maken en exploten te doen. Het is verboden in verzoekschriften aan rechterlijke autoriteiten het onderwerp van het verzoek in vreemde of afgeschafte maat of gewicht uit te drukken, behalve wanneer het verzoek goederen betreft, die zich in vreemde landen bevinden, naar vreemde landen bestemd zijn of vandaar moeten worden geleverd, of koopwaren in de omschrijving van het laatste lid van art. 10 vallende (art. 7). — Onderhandsche geschriften, waarin het onderwerp der verbintenis alleen in vreemde of afgeschafte m. en g. is uitgedrukt, worden niet geregistreerd dan tegen betaling eener boete van ƒ10 boven het verschuldigde recht.

Van deze bepaling zijn uitgezonderd: Besloten of olographische testamenten en alle stukken buitenslands opgemaakt of goederen betreffende, die zich in vreemde landen bevinden, naar vreemde landen bestemd zijn of vandaar moeten worden geleverd, of koopwaren, in de omschrijving van het laatste lid van art. 10 vallende (art. 8). — Voor ieder koopmansboek of uittreksel uit een koopmansboek, waarin het onderwerp der verbintenis alleen in vreemde of afgeschafte m. of g. is uitgedrukt en dat niet valt in de uitzondering van art. 8 is een geldboete van ƒ10 verschuldigd, wanneer het in rechte wordt overgelegd of in een rechtsgeding wordt gebruikt (art. 9). — In aankondigingen, betrekkelijk onroerende goederen of koopwaren, die bij de maat of bij het gewicht worden verkocht, hetzij in dagbladen, aanplakbiljetten of op andere wijze, daaronder begrepen de etiketten aan de koopwaren zelve gehecht of daarbij aanwezig, moeten de m. en g., vermeld in art. 3, worden genoemd. Dit voorschrift is niet toepasselijk op buitenslands gelegen goederen, noch op koopwaren, die naar het buitenland zijn bestemd of die bij de maat worden verkocht in den toestand waarin zij uit het buitenland zijn ingevoerd, mits zij onaangebroken en niet overgepakt zijn. Deze goederen kunnen naar de buitenlandsche maat verkocht worden (art. 10). Het bezitten of voorhanden hebben van niet met deze wet of met de ter uitvoering daarvan genomen K. B. overeenkomstige maten, gewichten, weegwerktuigen en gasmeters, op plaatsen, bestemd of gebruikt tot het verkoopen, inkoopen, afleveren of in ontvangst nemen van waren, of waar die voorwerpen tot grondslag van heffingen of andere ontvangsten strekken, is verboden. Dit verbod is niet van toepassing op plaatsen, waar maten, gewichten, weegwerktuigen en gasmeters vervaardigd of hersteld worden (art. 11). — Op de m. en g. moet hun wettelijke naam of waarde zijn uitgedrukt, op de weegwerktuigen de zwaarte der grootste belading, waarvoor zij bestemd zijn, op de gasmeters het grootste verbruik per uur, dat ze bestemd zijn aan te geven. Een algm. maatr. van bestuur, thans die van 6 Nov. 1912, Stb. 341, laatstel. gew. 28 Mei 1919, Stb. 269, regelt de overige voorwaarden, waaraan m., g., weegwerkt. en gasmeters moeten voldoen, benevens de geoorloofde afwijkingen (art. 12). — Zie ook IJK.