1. in de oudheid plechtige openbare volksspelen, die als een verenigingsverband tussen alle Griekse volksstammen om de vier jaar bij Olympia werden gehouden;
2. benaming voor grote internationale sportwedstrijden, die sinds 1896 in diverse wereldsteden worden gehouden.
OUDHEID. De spelen te Olympia waren de belangrijkste die in de oudheid werden gehouden. Zij vonden plaats ter ere van Zeus en hadden een nationaal en religieus karakter. Als eerste jaar van de Olympische Spelen wordt 776 v.C. aangenomen; zij vonden om de vier jaar in de zomer plaats. De periode van vier jaar tussen de opeenvolgende Olympische Spelen werd →olympiade genoemd. Alleen vrije Grieken mochten deelnemen.
De Olympische Spelen begonnen met offerfeesten op de avond vóór de wedstrijden, die in totaal vijf dagen duurden. De deelnemers hadden een voorbereidingstijd van tien maanden, waarvan de laatste maand werd doorgebracht in het gymnasium te Elis. Een deel van de voorbereidingen bestond uit reinigingsriten. Aanvankelijk waren de wedstrijden beperkt tot hardlopen; later werden andere sporten toegevoegd. Het →pentathlon ontstond in 708 v.C. Het worstelen leidde tot het →pankration (648 v.C.).
Ook wedrennen met vierspannen kregen een plaats. Overwinnaars werden bekranst met een tak die met een gouden mes van de gewijde wilde olijfboom was gesneden. In hun vaderstad werden zij met groot ceremonieel ontvangen. De christelijke keizer Theodosios de Grote (378–395) heeft in 393 n.C. aan de Olympische Spelen een einde gemaakt.
LITT. L.Drees, Der Ursprung der olympischen Spiele (1962); H.Bengston, Die olympische Spiele in der Antike (1971); M.I.Finley en H.W.Pleket, The Olympic Games. The first thousand years (1976).
MODERNE TIJD. Het streven van de Fransman P. de →Coubertin om de geest van de klassieke Griekse cultuur te doen herleven en een wereldbroederschap tot stand te brengen, leidde in 1894 tot het oprichten van het Internationaal Olympisch Comité (IOC) te Parijs. De eerste Olympische Spelen werden in 1896 te Athene gehouden, als eerbetoon aan de Griekse cultuur en ter gelegenheid van de 75e verjaardag van de Griekse onafhankelijkheid. Sindsdien worden de Spelen elke vier jaar gehouden; de reeks werd onderbroken tijdens de Wereldoorlogen. De Spelen te Parijs (1900) en te Saint Louis (1904) werden daar gehouden ter gelegenheid van de wereldtentoonstelling. Het IOC achtte de koppeling van deze evenementen vanwege de invloed van de commercie ongewenst; het evenement te Londen (1908) werd daarom anders opgezet.
Deze Olympische Spelen, die ook sportief een groot succes waren, stonden model voor de latere Spelen. Sinds 1924 vinden ook Olympische Winterspelen plaats.
De organisatie van de Spelen berust bij een stad (of landstreek), die door het IOC wordt aangewezen. Door prestige-overwegingen zijn de Spelen steeds groter en pompeuzer van opzet geworden. Nieuwe stadions en sportcomplexen werden (en worden) aangelegd en het is sinds 1932 gebruikelijk de deelnemers en officials te huisvesten in een speciaal aangelegd olympisch dorp, dat na afloop van de Spelen een ander doel krijgt (b.v. studentenflats, München); de plaatselijke hotelaccommodatie is meestal onvoldoende. Hierdoor kosten de Spelen veel meer dan zij aan recettes kunnen opbrengen. De opbrengsten van de televisiereportages, de verbeteringen aan infrastructuur van en werkgelegenheid in de omgeving, maken het organiseren van de Spelen echter aantrekkelijk.
De Olympische Spelen zijn omgeven met veel ceremonieel. Het verloop van de openingsceremonie is tot in details voorgeschreven door het IOC. Tijdens deze ceremonie marcheren alle deelnemers het stadion in met aan het hoofd de Griekse delegatie; daarna wordt de olympische vlam ontstoken die (sinds 1936) door estafettelopers vanuit Olympia daarheen is gebracht, de olympische vlag gehesen en duizenden duiven losgelaten als symbolische boodschap aan alle landen dat de Spelen zijn begonnen.
Aan de Spelen nemen individuele sportbeoefenaars deel en geen landen, hoewel de deelnemers door de nationale olympische comités als vertegenwoordiger van het land worden afgevaardigd. De deelnemers leggen een eed af, waarin zij beloven de doelstellingen van de Spelen in ere te zullen houden en ridderlijk te zullen strijden tot eer van hun vaderland en tot roem van de sport. Aan de Spelen mogen slechts amateurs deelnemen, een bepaling die al tot vele controverses aanleiding heeft gegeven, vooral ook doordat de beslissing over iemands amateurstatus berust bij de landelijke organisaties. Zo mogen de staatsamateurs uit bepaalde Oosteuropese landen wel deelnemen, hoewel zij in de ogen van mensen uit het westen bepaald geen amateurs zijn (→amateurisme). De Olympische Spelen zijn van een treffen tussen individuele sportmensen uitgegroeid tot een prestatieslag tussen de grootmachten op sportgebied (DDR, USSR en VS), waarbij de olympische gedachte in het ongerede is geraakt. Zoals elke grote manifestatie worden ook de Olympische Spelen voor politieke doeleinden gebruikt.
Zo stonden de Spelen van 1936 te Berlijn in het teken van de nazipropaganda, in 1956 zagen o.a. Egypte, Nederland en Spanje af van deelname in verband met de Hongaarse kwestie; in 1972 pleegde een groep Palestijnse terroristen een overval op het olympische dorp (bij München), waarbij elf Israëlische sportlieden omkwamen; in 1976 verlieten ca. 25 Afrikaanse landen de Spelen omdat Nieuw-Zeeland, waarvan teams wedstrijden in Zuid-Afrika hadden gespeeld, niet uitgesloten werd.
De takken van sport die op de Olympische Zomerspelen worden beoefend zijn aan enige variatie onderhevig; over het algemeen vallen onder de olympische sporten: atletiek, basket ball, boksen, boogschieten, gewichtheffen, hockey, kanovaren, paardesport, roeien, schermen, schieten, schoonspringen, turnen, voetbal, volleybal, wielrennen, worstelen, zeilen en zwemmen. De winnaars krijgen een gouden medaille, de sportlieden die tweede en derde eindigen een zilveren resp. bronzen. Achtereenvolgens zijn de Olympische Zomerspelen gehouden te Athene, Parijs, Saint Louis, Londen, Stockholm, Antwerpen, Parijs, Amsterdam, Los Angeles, Berlijn, Londen, Helsinki, Melbourne, Rome, Tokio, Mexico, München en Montreal; de Spelen van 1980 worden te Moskou gehouden. In 1916, 1940 en 1944 werden er geen gehouden.
Op de Olympische Winterspelen staan de volgende sporten op het programma: alpiene skinummers, Noorse skinummers, bobslee, rodeln, hardrijden op de schaats, kunstrijden op de schaats, ijshockey. De enige Belg. olympische kampioenen op de Winterspelen waren M.Lannoy en P.Baugniet bij het kunstrijden voor paren (1948). De Ned. olympische kampioenen worden gegeven in de tabel.
Achtereenvolgens zijn de Winterspelen gehouden in Chamonix, Sankt-Moritz, Lake Placid, Garmisch-Partenkirchen, Sankt-Moritz, Oslo, Cortina d’Ampezzo, Squaw Valley, Innsbruck, Grenoble, Saporro, Innsbruck; die van 1980 worden gehouden te Lake Placid.
LITT. G.van Rossem, Officieel gedenkboek van de Spelen der 9e Olympiade Amsterdam 1928 (1930); W.van Zijll, De olympische beweging en haar betekenis voor de sportbeoefening (diss. 1961); J.Cottaar, In ridderlijke geest (1962); R.Paauw, Spelen met goud (1968); H.Lenk, Werte, Ziele, Wirklichkeit der modernen olympischen Spiele (1971); W.P.Schnetz, Ueber das Spiel hinaus (1973); L.Killanin en J.Rodda, The Olympic Games (1976).
