Oosthoek Encyclopedie

Oosthoek's Uitgevers Mij. N.V (1916-1925)

Gepubliceerd op 27-06-2020

Indonesische talen

betekenis & definitie

niet alleen de talen gesproken op de eilanden van de staat Indonesië (met uitzondering van Noord-Halmahera en enkele delen van enige in het oosten van de archipel gelegen eilanden, o.a. Alor), maar ook buiten Indonesië gesproken talen en wel die van de Filippijnen, Taiwan (Formosa; een aantal van de Formosaanse talen is uitgestorven) en Malagasië.

Bovendien wordt er Maleis gesproken in Maleisië. Een nauwkeurige opgave van het aantal Indonesische talen is niet mogelijk. Een schatting van 150-200 lijkt redelijk. Het aantal talen per eiland loopt sterk uiteen: op Sulawesi worden zeker 35 verschillende talen gesproken, op Java slechts 4. Ook het aantal sprekers varieert sterk. Het Javaans wordt gesproken door ca. 45 mln. personen, maar vele andere talen zijn de moedertaal van maar enkele duizenden of zelfs honderden Indonesiërs.

Naast de talen die in hun gebruik overwegend gebonden zijn aan bepaalde gebieden, staat het Bahasa Indonesia, de nationale taal van Indonesië, dat door vrijwel de gehele archipel heen in een overigens niet geheel gelijke vorm — voor officiële zowel als litteraire doeleinden door een groeiend aantal Indonesiërs wordt gehanteerd (-vMaleis). Het is het communicatiemiddel van het moderne Indonesië geworden. Dit betekent dat een groot aantal Indonesiërs tot op zekere hoogte tweetalig is. Dank zij de Duitse linguïst W.von Humboldt werd in 1832 de Maleis-Polynesische taalfamilie internationaal bekend. Hoe duidelijk het feit van de onderlinge verwantschap ook is, omtrent de onderlinge relaties van de Indonesische talen is nog weinig bekend. Wel is het duidelijk dat er tussen sommige talengroepen een nauwere samenhang bestaat dan tussen andere. Zo vormen de Filippijnse talen tegenover de andere Indonesische talen duidelijk een groep, al vertonen sommige talen in NoordSulawesi gesproken (de sub-Filippijnse talen) ook veel aanrakingspunten met hen.De Indonesische talen vormen te zanten met de Polynesische, Melanesische en Micronesische talen een grote groep van onderling verwante talen. De indeling in vier is slechts van geografische aard. De genetische relaties tussen al deze talen zijn vrijwel geheel onbekend. In 1899 werd aan deze talen de samenvattende benaming gegeven van Austronesische taalfamilie. Deze taalfamilie, waarvan het territoir zich uitstrekt van Malagasië in het westen tot het Paaseiland in het oosten, en van Taiwan in het noorden tot Nieuw-Zeeland in het zuiden (Australië, Tasmanië, Irian met uitzondering van de kustgebieden, Halmahera en Alor gedeeltelijk, vallen hier buiten), staan in nauw verband met een aantal talen die gesproken werden op het Aziatisch vasteland. Deze talen, waartoe o.a. behoren de Mundatalen, het Mon en het Khmer, kregen te zanten de benaming Austroaziatische taalfamilie, en werden met de Austronesische familie verenigd tot een grote groep: de Austrische taalfamilie.

Over de herkomst van de Austronesische talen sprekende bevolkingen in de Indonesische Archipel is weinig bekend. Enkele decennia geleden werd nog gemeend dat het stamland van deze bevolkingsgroepen te vinden zou zijn aan de kusten van Achter-Indië, maar deze opvatting wordt niet meer algemeen aanvaard. De Amerikaanse taalkundige I.Dyen heeft op basis van lexicostatische gegevens gepleit voor de veronderstelling dat het stamland gezocht moet worden in Melanesië en wel in het bijzonder op de Nieuwe Hebriden en Nieuw-Brittannië, of wellicht op Irian Jaya en Taiwan. Deze veronderstelling is evenmin algemeen aanvaard.

Op het gebied van de taalbeschrijving hebben zich velen verdiensten verworven; in de nog zeer weinig bestudeerde Melanesische, Micronesische en Polynesische talen zijn de Indonesische taalbeschrijvingen van hoge kwaliteit en belangrijk in aantal. Een karakteristiek van de Indonesische talen geven is slechts mogelijk ten aanzien van het klankstelsel en van de vormleer; van de syntaxis van deze talen is nog weinig bekend. Het klankstelsel wordt gekenmerkt door een vrij sterk ontwikkeld stelsel van occlusieven tegenover weinig fricatieven en spiranten; het klinkerstelsel omvat vrijwel nergens diftongen, terwijl slechts enkele talen korte klinkers van lange onderscheiden. De klinkerfonemen die in zeer veel Indonesische talen voorkomen zijn: a, i, u en ě (pěpět); e en o zijn in sommige talen varianten van resp. i en u (b.v. in het Tagalog). Frequent voorkomende medeklinkers zijn: de labialen p, b, m, de dentalen t, d, n, de cacuminalen tj, dj, nj (afwezig o.a. in de Filippijnse talen), de velaren k, g, ng; verder de liquidae l en r, de semivocalen w en j, de spirant s; in vele talen bovendien nog een h en een q (hamza of stembandklapper).

De klankvorm van het niet van affixen voorziene woord kan weergegeven worden met de formule (C)V(QCV(C), waarin C = medeklinker, V = klinker en waarin het tussen haakjes plaatsen aanduidt dat deze medeklinkers niet altijd aanwezig hoeven te zijn. Het type CVCVC is het meest frequent. Er is voorkeur voor regelmatige afwisseling van klinkers en medeklinkers.

Bij de woordvorming wordt overwegend van twee procédés gebruik gemaakt: affigering en verdubbeling. Interne systematische wijziging van de woordvorm komt veel minder voor. Ten aanzien van de affigering bestaan er grote verschillen: zo zijn de Filippijnse talen zeer rijk aan affixen van verschillende vorm, in andere talen als het Javaans, Sundanees en Bahasa Indonesia bestaat er tussen de affixen, wat de vorm aangaat, weinig verschil; zij worden gehecht aan woorden van verschillende woord soorten en geven aan het zo ontstane geheel verschillende betekenissen, b.v. adjrih, vreesachtig (adjectief) en adjrih-an, vreesachtig van aard; gunung, berg (substantief) en gunung-an, wat op een berg lijkt, (gemaakt) bergje; ditandur, geplant worden (verbum) en tandur-an, wat geplant wordt, aanplant. [prof.dr.E.M.Uhlenbeck] LITT. G.W.Grace, The position of the Polynesian languages within the Austronesian (Malayo-Polynesian) language family (Memoir 16 of the International Journal of American Linguistics, 1959); R. Selzner, Sprachenatlas des indopazifischen Raumes (2 dln. 1960); I.Dyen, A lexicostatistical classification of the Austronesian languages (Memoir 19 of the International Journal of American Linguistics,(1965); E.M.Uhlenbeck, Indonesia and Malaysia (in: Current Trends in Linguistics 8, 1971); C.F. Voegelin en F.M.Voegelin, Classification and index of the world’s languages (1976).