[Lat.],
I. (als inschrift) uit de boeken, de bibliotheek van: — J.B.;
II. zn. o. (-sen, ex-libris), boekmerk, boekteken, eigendomsmerk voor boeken met inschrift als bij I, gewoonlijk verwerkt in een al of niet zinnebeeldige voorstelling.
Boekmerken werden reeds in de middeleeuwen gebruikt in kloosterbibliotheken. Het waren merendeels geschreven aanwijzingen van de plaats waar het boek thuishoorde, aangebracht op het eerste of laatste blad van een handschrift, soms verbonden met een boekvloek (verwensing) aan het adres van degene die het handschrift zou stelen. Later voorzag men de boekband van een zgn. super-libros (initialen, monogram of wapen van de eigenaar). Na de uitvinding van de boekdrukkunst (ca. 1450) kreeg het ex-libris zijn uiteindelijke vorm, nl. die van los etiket.
Het oudst bekende ex-libris, een houtsnede van ca. 1460, behoorde aan Johannes Knabensperger, genaamd Igler, voorstellende een egel en voorzien van een legende; het oudste gedateerde is van 1516. De vroegste Ned. ex-librissen dagtekenen van 1587 (Dirk van Lynden) en 1597 (Anna van der Aa). Aanvankelijk werden alleen heraldische en religieuze motieven gebruikt, maar sinds de 17e eeuw kwamen ook allegorische en symbolische voorstellingen in zwang. Sinds de 19e eeuw vindt men de meest uiteenlopende onderwerpen met gebruikmaking van vrijwel alle grafische technieken.
Er bestaan ex-librissen van de hand van o.a. Dürer, Cranach en Holbein. Vooral sedert het eind van de 19e eeuw hebben bekende grafici ex-librissen ontworpen. Sinds ca.1890 werden in verschillende landen verenigingen opgericht met het doel de kennis en het gebruik van boekmerken te bevorderen. LITT. A.A.Vorsterman van Oyen, Les dessinateurs néerland. d’ex-libris (1910); G.Fuller, Bibliogr. of bookplate literature (1926); A.Wegmann, Schweizer Exlibris (1933—37); H.G.J.Schelling, Met burijn en guts (1946); J.Schwencke, Exlibris-kunde (1947; met beschr. bibl. van het ex-libris in Nederland en België 1837—1946); J.Schwencke, Het exlibris in Nederland (1956); D.Dooyesi Ned. kunstenaressen rond het ex-libris (1958); J. Schwencke, Het beeld van het Ned. exlibris 1880—1960 (1960); J.J.Hanrath, Stijl en exlibris (1971); J.J.Hanrath, Het exlibris in Rusland (1973).
