in het vm. Ned.-Indië (vooral op Java) van 1830-70 stelsel van belasting in natura en gedwongen cultures, ingevoerd door gouverneur generaal Van den Bosch.
Aan het Cultuurstelsel lag de gedachte ten grondslag, dat op Java de soeverein vanouds bij wijze van belasting recht had op een gedeelte van de opbrengst van de grond. Van den Bosch schatte dat gedeelte op 20 %, maar bepaalde dat men in plaats van 20 % van de oogst af te staan, 20 % van de grond moest bebouwen met door het gouvernement aan te wijzen en hieraan af te leveren produkten. Hierdoor werd het Cultuurstelsel van de aanvang af een dwangstelsel. Hoofdbeginselen van het Cultuurstelsel waren:
1. er worden overeenkomsten met de bevolking gesloten voor de afstand van een deel van haar rijstvelden voor teelt van produkten voor de Europese markt;
2. dit afgestane deel zal 20 % van de bouwgrond van een dessa bedragen;
3. de afgestane grond is vrijgesteld van landrente (pacht);
4. misgewas is voor rekening van het gouvernement;
5. de inlander krijgt een plantloon.
In het Cultuurstelsel slopen spoedig misbruiken in: de ambtenaren, die met de aanwijzing waren belast, kregen zgn. cultuurprocenten van de opbrengst en daar zij dus geldelijk voordeel bij een grote opbrengst hadden, wezen zij de beste gronden aan en eisten meer dan 20 %. Soms eisten zij zelfs alle vel-den, hetgeen hongersnood voor de bevolking betekende. De landrente bleef gehandhaafd, evenals de herendiensten, terwijl het plantloon willekeurig en steeds te laag werd vastgesteld. Zo was het Cultuurstelsel alleen voordelig voor de Ned. schatkist (batig slot-politiek; totaalopbrengst 823 mln.) en voor de Ned. Handelmaatschappij, die de gouvernementsprodukten tegen hoge commissie in consignatie verhandelde. In Nederland ontstond verzet van de zijde van de Jong-Liberalen, die exploitatie van Indië in vrije concurrentie wilden, en een verzet op ethische gronden.
Grote indruk maakte Max Havelaar van Multatuli. De afschaffing van het Cultuurstelsel begon in 1865 bij de onvoordelige cultures van indigo, cochenille, tabak en thee.
Het Cultuurstelsel vond zijn einde door een andere agrarische wetgeving (Agrarische wet; Suikerwet) van minister De Waal. De enig overgebleven gedwongen cultuur, nl. die van koffie, werd geleidelijk afgeschaft, hoewel het laatste overblijfsel van het Cultuurstelsel pas in 1920 was opgeruimd.
LITT. L.Vitalis, De invoering, werking en gebreken van het stelsel van kultures op Java (1851); N.F.Pierson, Het Cultuurstelsel (1868); G.Gonggrijp, Enige ouden en nieuwe meeningen over het Cultuurstelsel (1940); R.Reinsma, Het verval van het Cultuurstelsel (1955; diss.); C.Day, The Dutch in Java (1966).
