(ook: extraordinaria cognitio), term uit het Romeins recht; buitengewone procesvorm, die sedert het begin van het Keizerrijk vanuit de provincie het formulaproces begon te verdringen. Anders dan in het formulaproces viel het cognitieproces niet in twee fasen uiteen.
Voorts werd het vonnis niet uitgesproken door een particulier, maar door de keizerlijke ambtenaar, die de leiding had van de hele procedure. Sedert het begin van de 4e eeuw heeft het ambtelijke ‘buitengewone’ cognitieproces het ‘gewone’ formulaproces zodanig verdrongen, dat in 342 bij keizerlijke constitutio werd verboden om nog per formulas te procederen. LITT. M.Kaser, Das röm. Zivilprozessrecht (1966).
