Gemeente in het NW. van de provincie, in 1984 ontstaan door samenvoeging van de gemeenten Franekeradeel met Franeker en (een deel van) Barradeel.
Oppervlakte 103 km2 land, 6 km2 water. Gemeentehuis in Franeker. Naast de hoofdplaats Franeker omvat de gemeente nog 16 woonkernen. Natuur en landschap.
Franekeradeel grenst in het N. aan de Waddenzee. De vóór de zeedijk gelegen opgeslibde kwelders en (voormalige) landaanwinningswerken vormen de overgang van zee naar land (kegen). Sedert 2009 staat dit wadden-getijdenlandschap op de UNESCO Werelderfgoedlijst. Het grondgebied van Franekeradeel maakt deel uit van twee uitgestrekte landschappen: het N. deel van de gemeente ligt in de Bouwhoek, het Z. deel in de Greidhoek. De stad Franeker ligt ongeveer daar waar deze landschappen elkaar raken. Het landschap is ontstaan onder invloed van de zee en bestaat uit kleigronden en hogere, tot ca. +1 m. NAP gelegen, zavelige kwelderwallen. Deze worden afgewisseld door lagere delen van zware klei; vroeger waren dat vaak meren of moerassen (bijv. het voormalige Dongjumermeer, ca. -0,9 m. NAP). De dorpen in dit gebied zijn veelal in rijen op enkele parallelle, ongeveer ZW.- NO. georiënteerde kwelderwallen gesitueerd.
De hier in blokverkaveling gelegde gronden zijn vooral in gebruik als akker, onder meer voor consumptie-, pootaardappelen en tuinbouw, vooral in de omgeving van Sexbierum. Het zuidelijk gedeelte van de gemeente maakt deel uit van de Greidhoek: een lager gelegen gebied ca. -0,4 tot -0,5 m. boven NAP, dat zich uitstrekt over het midden van de provincie. De bodem bestaat voornamelijk uit kalkarme knipklei en is uitsluitend geschikt als weiland (greide). Vaarten en kanalen, deels de bochtige voortzettingen van oude kwelderslenken (Seisbierrumer Feart, De Ryd), vervullen een belangrijke rol bij de afwatering. Tot het midden van de 20e eeuw waren ze ook van waarde voor de lokale scheepvaart en voor de aan- en afvoer van agrarische producten en goederen.
Door het midden van de gemeente lopen enkele belangrijke O.- W. georiënteerde transportassen: het Van Harinxmakanaal (verbreed in 1951), van oorsprong: de Harnzer Trekfeart (in oorsprong uit de late 15e eeuw, in 1646 geschikt voor trekschepen), de spoorlijn Harlingen-Leeuwarden (1863) en de snelweg A31, de vervanger van de in 1842 voltooide Rijksstraatweg. Landbouw is het overheersende grondgebruik binnen Franekeradeel. Deze beslaat 89% van het gemeenteoppervlak (Frl. 78%, Ned. 68%); de natuur beslaat 0,4% (Frl. 12%, Ned. 14%).
Geschiedenis.
Franekeradeel vormt het hart van noordelijk Westergo. Dat blijkt uit het feit dat de kernplaats, Franeker, de huldigingsplaats was voor de graaf die over Friesland zou regeren. Ook de bewaard gebleven 15e-eeuwse rechtsomgang is daarvoor een aanwijzing. Franeker is vanouds het bestuurlijke, kerkelijke en handelscentrum van het noorden van Westergo. In de late middeleeuwen opereerden Friese landsheerlijke bestuurders vanuit de stad waaraan de gemeente de naam ontleende.
De naam Franeker wordt geacht afkomstig te zijn van Fronakre of Froonacker (de niet-Friese naamvariant): land van de heer of koning. Het reeds vóór 1182 gestichte Premonstratenzer klooster Lidlum of Mariëndal, gelegen enkele kilometers ten noorden van Franeker, was nauw betrokken bij de ontginning en drooglegging van het aanpalende deel van het kustgebied. Dit klooster fungeerde ook als centrum van baksteenfabricage en was daarmee van groot economisch belang. Bij het ontstaan van het nieuwe Franekeradeel (1984) was de oude gemeente Franekeradeel ca. 5.915 ha. groot en telde 4.092 inw. De stad Franeker mat ca. 1.724 ha. en had 12.804 inw.
Bevolking en economie.
In januari 2014 telde Franekeradeel 20.445 inwoners (d.i. ca. 3,2% van Frl.), waarvan in Franeker 12.885, Sexbierum, Tzummarum, Tzum hebben meer dan 1.000 inwoners; de overige nederzettingen tellen ieder minder inwoners. De gemeente heeft een bevolkingsdichtheid van 201 inw./km2 (Frl. 193, Ned. 491). Franekeradeel hoort thans tot de gemeenten met een stagnerende bevolking. Het plattelandsdeel van de gemeente, vooral het deel dat in de Bouwhoek is gelegen, heeft al decennia lang te maken met een terugloop van de bevolking van 1 à 2% per jaar. De stad Franeker is daarentegen de laatste 50 jaar met ongeveer 40% in omvang toegenomen, maar deze ontwikkeling heeft de terugloop van het platteland niet gemeentelijk kunnen compenseren.
De bevolkingsgroei van Franeker komt voornamelijk door de toename van regionaal georiënteerde dienstverlening en van plaatselijke bedrijvigheid, welke sterk gerelateerd is aan toerisme, w.o. water en watertransport (nabijheid Van Harinxmakanaal) en verder door de opkomst van het forensisme. Werkenden reizen naar het economisch zwaartepunt Leeuwarden, maar ook wel naar de Randstad. Voor de gemeentelijke werkgelegenheid is de opkomst van de glastuinbouw ten zuiden van Sexbierum van belang. De meeste werkgelegenheid in Franekeradeel is te vinden in industrie (24%), gezondheids-en welzijnszorg (14%), handel en reparatie (14%) en zakelijke dienstverlening (11%).
Politiek en religie.
Kiespercentage en zetelverdeling (totaal 19) in de Gemeenteraad 2014: Gem. Belang 23,1% (5 zetels), CDA 20,6% (4), PvdA 12,7% (2), FNP 17% (4), VVD 8,4% (1), GL 5,8% (1), D66 6,5% (1) en CU 5,7% (1). Het politiek-bestuurlijke milieu van de provincie Fryslân is vanwege schaalvergroting, bevolkingskrimp, taakverbreding en noodzaak van efficiencyverhoging sterk in beweging. Franekeradeel zal met Het Bildt en Menameradiel in 2018 opgaan in een nieuwe gemeente (Waadhoeke). Van de bevolking ouder dan 18 jaar was (CBS-onderzoek 2010/2013) 60,7% niet bij een religieuze groepering aangesloten. Van de overigen was 6,3% r.-k; 8,9% hervormd; 6,5% gereformeerd; 13,7% PKN; 2,5%; islam, 0,1%; jood; 0,5% hindoe; 0,3% boeddhist, terwijl 4,9% anders was verbonden.
Cultuur en sport.
In Franeker zijn de meeste culturele- en sportfaciliteiten van de gemeente Franekeradeel geconcentreerd. Zo is er een schouwburg (De Koornbeurs) en een museum (Het Martenahuis). Het Koninklijk Eise Eisinga Planetarium (1781) geniet brede bekendheid. Hetzelfde geldt voor de PC, de belangrijkste jaarlijkse kaatswedstrijd; sinds 1854 wordt die wedstrijd op het Sjûkelân te Franeker gehouden.
Franekeradeel telt veel monumenten. Binnen de gemeente zijn de binnenstad van Franeker aangewezen als beschermd stadsgezicht en de kern van Achlum als beschermd dorpsgezicht. Diverse dorpen hebben een kerk die een bezichtiging waard is, waaronder Schalsum (12e-13e eeuw), Sexbierum (met bijzonder rijk, in rococostijl gesneden meubilair w.o. kansel, dooptuin en tekstborden) en Tzum (met de hoogste dorpstoren van Fryslân, 72 m. hoog). Franekeradeel heeft verscheidene sportvoorzieningen van formaat, waaronder een zwembad (Bloemketerp) en een sport- en evenementenhal (De Trije). Franeker is in het bezit van een jachthaven.
Zie: CBS, Gemeente op Maat: Franekeradeel (2011); Mulder-Radetzky, R., Staten, stinzen en stadshuizen (2011); Eelerwoude, Noordwest Friesland, landschap als inspiratiebron (2009); Karstkarel, P., 419X Friesland (2005) 252-289; BVF 242-243; Kreger, H., Een terugblik op Franekeradeel (2001); Algra, H. Franeker, een stad met historie (1983); E 386-387; EVF 297-298; www.franekeradeel.nl.