Encyclopedie van de evolutiebiologie

Prof. Nico M. van Straalen (2019)

Gepubliceerd op 16-07-2020

Sekse-determinatie

betekenis & definitie

De manier waarop het ontwikkelingsproces van een embryo gestuurd wordt naar een mannelijk of een vrouwelijk fenotype

Bij de conceptie heeft een individu nog geen geslacht, ook al is de sekse genetisch vastgelegd. In de loop van de embryonale ontwikkeling, bij de mens omstreeks de zesde tot achtste week van de zwangerschap, wordt een schakelaar “aangezet” waardoor de seksuele differentiatie op gang komt. Bij de mens is dit het TDF-gen (“testis-determining factor”), ook genoemd SRY (“sex-determining region of Y”). Dit gen, aanwezig op het Y-chromosoom, stuurt de ontwikkeling van de gonade naar een testis die testosteron gaat produceren waardoor het embryo zich in mannelijke richting ontwikkelt. Het X-chromosoom heeft geen SRY; bij een XX genotype ontwikkelt de gonade zich tot een ovarium en wordt het embryo vrouwelijk.

Het XY-systeem om het geslacht vast te leggen, dat we kennen van de mens en alle zoogdieren, is slechts één van de vele manieren van sekse-determinatie. In het dieren- en plantenrijk bestaat een enorme diversiteit aan sekse-determinatiemechanismen. In veel gevallen heeft het milieu (bijvoorbeeld de temperatuur waarbij de eieren uitgebroed worden) een doorslaggevende invloed; dit is vooral bekend van reptielen en vissen. In zijn algemeenheid is er een veelheid aan genetische, epigenetische, sociale en omgevingsgerelateerde factoren die op elkaar in kunnen werken bij de aansturing van de geslachtsdifferentiatie.

Interessant is dat ondanks de extreme variatie in sekse-determinerende mechanismen de uitkomst voor alle dieren ongeveer hetzelfde is (een individu wordt óf man óf vrouw). Dit komt doordat bij de geslachtsdifferentiatie gebruik gemaakt wordt van evolutionair geconserveerde processen, terwijl de diverse dieren verschillende “schakelaars” gevonden hebben om de ontwikkeling aan te zetten.