Encyclopedie van de evolutiebiologie

Prof. Nico M. van Straalen (2019)

Gepubliceerd op 15-05-2021

Fylogenie

betekenis & definitie

Evolutionaire stamboom; gezamenlijke afstammingsgeschiedenis van een groep soorten of andere taxa, gereconstrueerd uit de overeenkomsten en verschillen tussen die taxa; de wetenschap waarmee zulke stambomen gemaakt en geïnterpreteerd worden

De term fylogenie wordt gebruikt als synoniem met afstammingsgeschiedenis (“de fylogenie van de vertebraten”), maar we kunnen niet terugreizen in de tijd, dus feitelijk is het een hypothese die opgesteld is via een proces van reconstructie. Een goede fylogenie beschrijft de huidige overeenkomsten en verschillen tussen taxa zo goed mogelijk en klopt ook met de fossiele gegevens.

Fylogenieën worden gemaakt op basis van kenmerken die waargenomen kunnen worden bij nu levende taxa. Elk kenmerk kan een bepaalde kenmerktoestand aannemen, bijvoorbeeld ogen kunnen aan- of afwezig zijn, poten kunnen lang, kort of gemiddeld zijn, enz. De meest betrouwbare fylogenieën worden gemaakt vanuit het DNA. Dat betekent dat elke basepositie een kenmerk is dat vier toestanden kan aannemen, A, T, G of C. Door een groot aantal homologe posities te vergelijken kan de evolutionaire verwantschap tussen de taxa vastgesteld worden en weergegeven in een boom.

Er zijn nog twee extra gegevens nodig, namelijk een optimaliseringsprincipe (wanneer beschrijft de fylogenie de kenmerktoestanden het beste?) en een buitengroep (“outgroup”), die aangeeft wat bij veronderstelling de kenmerktoestanden zijn van de voorouder (de “wortel” van de boom). Voor het eerste punt zijn verschillende uitwerkingen in zwang, bijvoorbeeld het principe van meeste aannemelijkheid (“maximum likelihood”), of dat van maximum parsimonie. Voor het tweede punt worden één of meer soorten gekozen die direct buiten de groep staan waarvoor een fylogenie opgesteld wordt.

De techniek van fylogenetische reconstructie inclusief het schatten van de betrouwbaarheid van de boom, maakt gebruik van gespecialiseerde computerprogramma’s; voor DNA-gegevens is het vaak een behoorlijk rekenintensieve operatie.