Monumenten in Nederland: Zeeland

R. Stenvert en C. Kolman (2003)

Gepubliceerd op 02-01-2020

18de-eeuwse huizen in Middelburg

betekenis & definitie

Bij het patriciërshuis Spanjaardstraat 53 verrees in 1720 één nieuwe gevel met pronkrisaliet in Lodewijk XIV-stijl vóór een dwars huis en een aangrenzend diep huis. Een ander vroeg voorbeeld in deze stijl is het gepleisterde drielaagse patriciërshuis Damplein 33 (circa 1725), waarvan de gevel voor twee uit 1685 daterende woonhuizen werd opgetrokken.

Het diepe huis Norenburch (Rouaansekaai 19) kreeg in 1726 een nieuwe gevel met zandstenen deuromlijsting in Lodewijk XIV-stijl. Inwendig bevindt zich een laat-17de-eeuwse vakkenzoldering met bijbehorende classicistische schouw en binnenpoortje met corinthische pilasters.

Opmerkelijk is ook het huis Het Witte Hardt (Rouaansekaai 35), dat rond 1730 een smalle voorgevel kreeg en aan de tuinzijde een brede achtervleugel met pronkrisaliet in Lodewijk XIV-stijl. Die achtervleugel sluit ook Rouaansekaai 31 en 33 aan de achterzijde af.

Het patriciërshuis Lange Noordstraat 29 bestaat uit drie 17de-eeuwse huizen, die in 1732 tot één geheel werden gemaakt, waarbij het pand een achtergevel kreeg in Lodewijk XIV-stijl. Paulus Ewaldus van de Perre liet in 1780 een nieuwe voorgevel optrekken en inwendig schoorsteenstukken en deurbetimmeringen in Lodewijk XVI-stijl aanbrengen.

In 1879-'81 werd het naar plannen van J. van Lokhorst verbouwd tot rijkskweekschool. Daarbij heeft men de voorgevel versoberd en van een nieuwe ingang voorzien.

De bijbehorende rijksleerschool op het achterterrein is in 1986 gesloopt.Caspar van Citters, later raadpenionaris van Zeeland, kocht rond 1712 het in opzet middeleeuwse huis Wagenaarstraat 1. Zijn dochter Johanna Maria van Citters en haar man Maarten Jacob Huysmans lieten hier rond 1735 een voorhuis met souterrain, bel-etage en twee verdiepingen tegenaan bouwen. Dit kapitale voorhuis heeft een hardstenen plint met bordestrap, midden- en hoekrisalieten met hardstenen vensteromlijstingen, in het midden samenvloeiend in een Lodewijk XIV-pronkrisaliet. Inwendig kreeg het hele pand stucplafonds in de trant van Daniël Marot en schouwen in Lodewijk XIV-stijl. De huidige kroonlijst dateert uit circa 1800 en de vensters zijn rond 1840 gewijzigd. Van 1888 tot 1972 deed het pand dienst als museum van het Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen.

Daartoe werd het gerestaureerd door J.A. Frederiks, die ter plaatse van het in 1823 afgebroken hoekhuis in 1889 een eenlaags bibliotheekgebouw in neogotische-stijl ontwierp. Niet veel minder imposant is het patriciërshuis Koepoortstraat 6, dat rond 1650 ontstond uit twee huizen en omstreeks 1735 in opdracht van J.G. Schorer een nieuwe voorgevel kreeg met geblokte hardstenen hoekpilasters en een rijk gesneden (drielaags) pronkrisaliet. Inwendig is vooral de achterzaal met grisailles en een stucplafond in vroege Lodewijk XV-stijl van belang. Bouwmeester Jan de Munck liet in 1736 voor zichzelf het rijke woonhuis Het Observatorium (Zuidsingel 126) bouwen, voorzien van geblokte hardstenen hoekpilasters en een hardstenen middenrisaliet met daarop een houten pronkrisaliet in Lodewijk XIV-stijl en daarin Cupido met wereldbol. De bijbehorende sterrentoren werd in 1775 afgebroken.

Van 1733 dateert De Pyramide (Lange Noordstraat 37), een rijk versierd diep huis voorzien van een kroonlijst met consoles, een asymmetrisch geplaatst pronkrisaliet en aan de andere zijde een hardstenen gevelpomp. Het in datzelfde jaar gebouwde huis ‘Van den Brande’ (Lange Delft 64), ontworpen door Jan Peter van Baurscheit de Jonge in rijke Lodewijk XIV-stijl, ging bij het bombardement van 1940 grotendeels verloren. Het wel behouden en uitzonderlijk rijke woonhuis Gortstraat 30 doet sterk aan het werk van Van Baurscheit denken. Pieter van Visvliet liet hier rond 1745 twee huizen samenvoegen achter een vrijwel volledig hardstenen gevel met ionische pilasters en smalle penanten van geslepen steen. De vooruitspringende middentravee heeft een door ionische halfzuilen geflankeerd portiek. Overweldigend is ook het interieur met onder meer een rijk gestukadoorde gang, een tussenkamer met gestukadoord balkenplafond en een tuinzaal met houten plafond en gesneden decoraties (de vier seizoenen) in Lodewijk XV-stijl.

Daarnaast bevat het huis diverse fraai bewerkte schouwen in Lodewijk XV-stijl. In opdracht van W.C. Borsius werd rond 1870 de kleine binnenplaats overdekt tot wintertuin en kreeg het huis aan de achterzijde een gietijzeren veranda. Voorbeelden van meer bescheiden panden in Lodewijk XIV-stijl zijn Kinderdijk 68 met pronkrisaliet, het brede pand Cleen Burgonje (Dam 45) met opvallende hoekschoorstenen en verder voorzien van een kroonlijst met consoles de huizen Dam 61, Koestraat 5, Bree 48 en Molenwater 135.

Een imposant voorbeeld van een patriciërshuis in Lodewijk XV-stijl is De Schaepskoye (Gortstraat 38). Rond 1755 liet Wilhem van Citters voor vermoedelijk drie 17de-eeuwse diepe huizen één nieuwe gevel optrekken. Deze gevel is uitgevoerd met geblokte hardstenen hoekpilasters en een hardstenen middenrisaliet voorzien van een pronkvenster op de verdieping en een ingangspartij met zijlichten. Hierachter gaat een ruime vestibule schuil, afgesloten door een portaal met ionische zuilen die een fronton dragen met daarin de wapens van de bouwheer en zijn vrouw Gerardina Petronella Broenken. In de herenkamer bevinden zich schilderstukken van Aert Schouman. De grote zaal heeft een rococo-schouw, een rococo-stucwerkplafond van Antonio Gioveni en grisailles van Marten Jozef Geeraerts.

Enkele interieurdelen in Lodewijk XIV-stijl zijn waarschijnlijk afkomstig van het in 1811 afgebroken Huis Oostkapelle. Een vergelijkbare imposante Lodewijk XV-gevel uit circa 1760 heeft Lange Noordstraat 63. Iets minder rijk zijn de rond 1765 met een pronkrisaliet uitgevoerde gevels van De Fortune (Koepoortstraat 17) en Langeviele 51, waar het pronkrisaliet asymmetrisch is geplaatst. Het woonhuis van de staatsman en dichter Jacob Cats, Lange Noordstraat 31, kreeg in 1751 een nieuwe gevel. Vermeldenswaardig zijn ook de fraaie rococo-deur met gebogen en gesneden deurkalf van Bogardstraat 6 en de wat afwijkende gevel van Rouaansekaai 29, met een symmetrisch geplaatst pronkvenster op de begane grond (circa 1785). Opmerkelijk is verder de groep woonhuizen die voorzien is van een fraai gesneden ingangspartij met aan weerszijden smalle zijlichten.

Een exemplaar in rijke Lodewijk XIV-vormen heeft Vlissingsestraat 7 (circa 1730) en voorbeelden in rijke rococo-stijl tonen Singelstraat 8 (1744) en Londensekaai 11 (1785). Sobere varianten hierop zijn te vinden bij Molenwater 111, Nieuwe Haven 41 en Penninghoeksingel 97.

In 1940 zijn de rijkste woonhuizen in Lodewijk XVI-stijl verloren gegaan (Wagenaarstraat 12 en Lange Noordstraat 26), maar bij verschillende andere huizen zijn nog Lodewijk XVI-vormen zichtbaar. Het brede woonhuis Spanjaardstraat 68-70 (met voordeur in Lodewijk XV-vormen) kreeg in 1794 een nieuwe kroonlijst met gekoppelde dorische consoles. Dergelijke consoles zijn ook zichtbaar bij Korte Noordstraat 3, waarvan de kroonlijst in het midden is verhoogd voor een cirkelvormig dakvenster. Bij het woonhuis Dam 39 (circa 1795) staat het dakvenster met borstwering voorzien van een doekfestoen op de dorische kroonlijst en heeft de ingangspartij ionische pilasters. In dezelfde tijd kreeg Londensekaai 17 een sober fronton met modillons. Andere voorbeelden met laat-18de-eeuwse Lodewijk XVI-details zijn Gortstraat 59-61, Spanjaardstraat 42 en Vlissingsestraat 10.

In de 18de eeuw heeft men in Middelburg opvallend weinig klokgevels gebouwd.

Relatief het rijkste voorbeeld is de met aanzetvoluten uitgevoerde klokgevel van Londensekaai 31 (circa 1760). Andere klokgevels uit de tweede helft van de 18de eeuw zijn te vinden bij Pottenmarkt 6, Schuitvlotstraat 16, Singelstraat 16, Vlissingsestraat 54 en 56. In Middelburg voorzag men smalle diepe panden in de 18de eeuw meestal van een lijstgevel met bewerkte consoles. In de kroonlijst werd doorgaans een datering aangebracht. Tot 1940 waren er 160 van dergelijke gevels, daarna nog circa honderd. De rijkste lijstgevels zijn gecombineerd met een dwars schilddak, gedekt met leien en voorzien van pirons op de hoeken, zoals bij Houtkaai 13 (1733), Rouaansekaai 39, Dam 55 en Dam 53; de laatste met een erker op de verdieping boven een overbouwde doorgang.

Een uitvoering met pannen en pirons tonen Dam 57, Bierkaai 3 (1749) en het slechts twee traveeën brede huis Segeersstraat 29 (1783). Een selectie van de in de kroonlijst gedateerde gevels met Lodewijk XIV- en XV-details is: Bierkaai 9 (1720), St.-Janstraat 38 (1726), Gortstraat 40 (1732), Londensekaai 39 (1733), Korendijk 20 (1734), Korte Noordstraat 31 (1736), Bree 32-34 (1737), Segeersstraat 43 (1737), Kinderdijk 14 (1738), Bierkaai 5 (1742), Singelstraat 1 (1743), Singelstraat 17 (1744), Kinderdijk 58 (1749), Bellinkstraat 34 (1750), Londensekaai 33 (1754), Rouaansekaai 31 (1759), Langeviele 41 (1770), Gravenstraat 77 (1777), Houtkaai 3 (1784) en Rotterdamsekaai 11 (1786).