Monumenten in Nederland: Zeeland

R. Stenvert en C. Kolman (2003)

Gepubliceerd op 02-01-2020

17de-eeuwse huizen in Middelburg

betekenis & definitie

Vooral in de eerste helft van de 17de eeuw was er in Middelburg sprake van een ware bouwexplosie ten behoeve van de vele immigranten uit de Zuidelijke Nederlanden. De fraaiste panden zijn in 1940 verloren gegaan, waaronder de huizen ‘In de Steenrotse’ (1590), ‘De Gouden Zon’ (1635) en ‘De Globe’ (1661).

Bewaard bleven enkele meer of minder rijke trapgevels, zoals die met natuurstenen banden en een toppinakel van Het Paeuken (Vlasmarkt 34), die met alleen natuurstenen banden van Korte Delft 4 en die met enkel een toppinakel van Pijpstraat 32 (alle rond 1620). Een oeil-de-boeuf en details in rode baksteen hebben de gevels van Korte Geere 21, Spanjaardstraat 14 en Klein Vlaanderen 103.

Natuurstenen afdekplaten op de treden van de trapgevels hebben Brakstraat 6, Bellinkstraat 26, Herengracht 20 en 22, Pottenmarkt 12 en Pottenmarkt 10 (jaartalankers ‘1618’). Nabij de trapgevel van Bellinkstraat 4 bevindt zich een maniëristisch zandstenen poortje met wortelmotieven (circa 1625).

Een zeer sobere variant is de trapgevel met halfronde beëindiging, zoals bij Hoogstraat 16-18 (circa 1630), Gravenstraat 55 (circa 1640) en Segeersstraat 33 (circa 1640).Het onderkelderde drielaagse diepe huis Het Gouden Cruys (Dam 36) is een goed voorbeeld van een in opzet vroeg-17de-eeuws woonhuis met aan de voorzijde natuurstenen banden en hoekblokken en een trapgevel tussen het voor- en achterhuis. De kap werd aan de voorzijde afgewolfd bij een verbouwing rond 1750, waarbij men een ingangspui in Lodewijk XV-stijl heeft toegevoegd. Dit is karakteristiek voor de latere verbouwingen van veel 17de-eeuwse woonhuizen in Middelburg. Ondanks latere verbouwingen heeft Vlissingsestraat 44 nog natuurstenen hoekblokken en een driepasversiering in metselwerk, en Langeviele 65 (verbouwd 1762) keperbogen met gebeeldhouwde engelenkopjes en zandstenen banden.

Van de 17de-eeuwse dwarse huizen dienen genoemd te worden het uit 1627 daterende pand Gortstraat 63 met speklagen in rode baksteen (en inwendig een beschilderde samengestelde balklaag), alsmede Herenstraat 39 met natuurstenen banden en in de ontlastingsbogen natuurstenen blokken. Verder het uit 1650 daterende pand Nieuwstraat 33 met natuurstenen banden, gevelstenen met de wapens van Middelburg en Zeeland, en een overbouwde gang met maniëristische zandstenen poort uit 1612. Het wit geschilderde dwarse huis Bogardstraat 19 is vooral inwendig van belang en bevat een schouw uit circa 1630 met maniëristische ionische pilasters, uitgevoerd in terracotta. Veel 17de-eeuwse Middelburgse huizen hebben samengestelde balklagen. Bij de restauratie rond 1975 van Bogardstraat 25 is op een samengestelde balklaag een uit circa 1595-'99 daterend plafondbehang met maniëristisch motief gevonden. Dit behang is verloren gegaan.

Bewaard gebleven zijn sjabloonschilderingen op de onderzijde van een andere samengestelde balklaag uit het begin van de 17de eeuw. Deze mogelijk vanuit Antwerpen geïntroduceerde decoratiewijze is ook teruggevonden bij Brakstraat 8, Spanjaardstraat 37, 54 en 56, Schuitvlotstraat 7, Koepoortstraat 15, Kuiperspoort 8, Dam 36 en Schuttershofstraat 1.

Aanwijzingen voor een midden-17de-eeuwse kern geven de jaartalankers bij de huizen Herenstraat 36 (1643) en Korte Noordstraat 39 (1649), alsmede de gevelstenen van Dam 71 (1636), St.-Sebastiaanstraat 4 (1640), Vlasmarkt 39-41 (1643), Korendijk 36 (1647), Kromme Weele 8 (1649), Langeviele 15 (1652) en Damplein 9 (1660). Kort na het midden van de 17de eeuw verrees een aantal forse huizen in classicistische stijl. Het Huis 's-Hertogenbosch (Vlasmarkt 51) is een breed onderkelderd patriciërshuis met zandstenen middenrisaliet en een pilasterstelling met beneden ionische en daarboven corinthische pilasters. Dit in 1665 ter plaatse van drie bestaande diepe huizen voor Otto de la Porte gebouwde patriciërshuis is ontworpen met gebruik van het ordeboek van Scamozzi. Opvallend is de achtzijdige belvedère op het dak (herbouwd circa 1950). Het interieur bevat een plafond uit circa 1700 en een plafond in Lodewijk XIV-stijl (circa 1730).

De empire-vensters dateren uit omstreeks 1840. Het bekronende fronton is bij de restauratie rond 1950 opnieuw aangebracht. Kort na 1657 gebouwd is het wit geverfde woonhuis Dam 31, dat is voorzien van kolossale ionische pilasters, een leien dak en hoekschoorstenen versierd met classicistische festoenen. De hardstenen bordestrap dateert van een 18de-eeuwse verbouwing. Het interieur bevat onderdelen in Lodewijk XIV- en Lodewijk XV-stijl. Vergelijkbaar van opzet, maar een slag groter, is het patriciërshuis Balans 11.

De lakenkoopman Pierre le Buteux liet kort na 1661 drie bestaande diepe huizen verbouwen tot een breed pand met kolossale ionische pilasters en een dakerker met corinthische pilasters, klauwstukken en een fronton. Het ontwerp wordt wel toegeschreven aan Louis Jolijt. Rond 1740 volgde een inwendige verbouwing en omstreeks 1840 kreeg het zijn huidige vensters.

Inwendig heeft het een dubbele portaalboog met corinthische pilasters, een vroeg-18de-eeuwse trap met gesneden balusters en een plafond in Lodewijk XV-stijl. Van 1913 tot 1995 is het pand als kantongerecht in gebruik geweest. Resten van classicistische pilastergevels hebben verder nog Spanjaardstraat 17 (1646; ionische pilasters) en Damplein 13 (circa 1660).