Dierentuin Artis (Plantage Kerklaan 40) werd gesticht door het in 1838 opgerichte Zoölogisch Genootschap ‘Natura Artis Magistra’. Initiatiefnemers waren G.F.
Westerman (directeur van 1842 tot 1890), J.W.H. Werlemann en J.W.
Wijsmuller. In mei 1838 stelde men het park van het ‘Middenhof’ aan de Plantage Middenlaan open als wandeltuin met enkele levende dieren.
Tussen 1838 en 1877 verwierf het genootschap nagenoeg het volledige terrein tussen Kerklaan, Middenlaan, Doklaan en Muidergracht.Naar ontwerp van J. van Maurik verrees in 1850-'55 het neoclassicistische hoofdgebouw (Plantage Middenlaan 41-43) met gietijzeren ornamenten en een halfrond uitgebouwde, gepleisterde tuinzaal. De ingang in het gepleisterd middenrisaliet wordt geflankeerd door beelden van een leeuw en een tijger (1938-'39, J. Kaas). In de bovenzalen bevond zich het zoölogisch museum met opgezette dieren (tot 1947) en in de benedenzalen de sociëteit van het Genootschap (tot 1871).
In 1851 werd de hoofdingang verplaatst naar de Plantage Kerklaan. Aan weerszijden van het smeedijzeren hekwerk staat een gepleisterd neoclassicistisch portiershuisje. De op het hek geplaatste vergulde zinken adelaars (firma L. Schütz) gaan terug op een ontwerp van de Berlijnse beeldhouwer C. Rauch. De Artisvijver met twee gietijzeren bruggen is een restant van de in 1866 vergraven Nieuwe Prinsengracht, die Artis aanvankelijk in tweeën deelde.
In 1863 werd het restaurant ‘Eik en Linde’ aangekocht, een grof bepleisterd pand uit circa 1830. In de met hout betimmerde verdieping werd in 1894 het Rijks Postduivenstation ingericht.
Architect G.B. Salm was geruime tijd aan Artis verbonden. Hij ontwierp de roofdierengalerij (1859, verbouwd 1930 en 1975) en het nieuwe sociëteitsgebouw (Plantage Kerklaan 36-40; 1869-'71). Dit inmiddels sterk gewijzigde, wit gepleisterde gebouw met hoekpaviljoens heeft van 1941 tot 1968 het bevolkingsregister gehuisvest en is tegenwoordig als café annex tv-studio in gebruik. Van de hand van Salm is verder de voorm. bibliotheek (Plantage Middenlaan 45; 1867-'68), een eclectisch gebouw met neoclassicistische elementen, opgetrokken in gele en rode baksteen. De twaalf dieren-sgraffito's zijn uit 1952 (J.
Groenestein). De begane grond was tot 1920 deels als zebrastal in gebruik en tot 1989 als nachtdierenverblijf. De verdieping was van 1894 tot 1965 ingericht als faunamuseum met opgezette dieren. Het aquariumgebouw (Plantage Middenlaan 53; 1881-'82), door G.B. en A. Salm ontworpen in neoclassicistische stijl, heeft in het midden een corinthisch tempelfront en tegen de oostgevel een rond auditorium met koepeldak (tegenwoordig diorama). Verder ontwierpen zij de houten magazijnen en werkplaatsen (Plantage Muidergracht 32-40; 1875-'90) in chaletstijl met pseudo-vakwerk.
Het voorm. Ethnografisch museum (Plantage Doklaan 44; 1886), een eclectisch ontwerp van A.L. van Gendt, werd door B.J. Ouëndag verbouwd tot Zoölogisch Laboratorium (1923). Tegenwoordig bevinden zich hier op de verdiepingen diverse kantoren en het Artis-atelier en op de begane grond een nachtdierenverblijf en runderstallen. Bijzondere dierenverblijven zijn onder meer de houten giraffenstal in chaletstijl (1863), de fazanterieën Oude Kweek en Nieuwe Kweek (1872 en 1888), het Minangkabauhuis (1916) gebouwd als onderkomen voor kleine hoefdieren naar voorbeeld van de inheemse huizen op Sumatra - en de voorm. zebrastal (circa 1920). Het huidige apenhuis (1909, B.J.
Ouëndag) is een bakstenen gebouw in traditionalistische vormen met boven beide toegangen een tegeltableau. De uilenruine (1921) kwam tot stand naar plannen van dr. A.F.J. Portielje. Het als leeuwenverblijf aangelegde Kerbertterras (1927) is genoemd naar dr. C. Kerbert, de tweede directeur van Artis (1890 tot 1927).
Aan de rand van de dierentuin staan de voorm. directeursvilla (Plantage Middenlaan 51; 1897, J.F. Klinkhamer) en de kleine voormalige buitenhuizen Welgelegen (Plantage Middenlaan 49; circa 1780) en Weltevreden (Plantage Middenlaan 47; circa 1810). Het laatste heeft een horizontale houten beplanking. Verspreid over het terrein staan verder nog verschillende tuinornamenten en dierenbeelden, waaronder twee bronzen beelden van jachthonden (A.N. Caïn, geschonken 1907). Het zandstenen monument voor directeur G.F. Westerman is voorzien van vergulde bronzen medaillons (circa 1890, B. van Hove).
Na 1980 is Artis aangepast aan de moderne eisen, waarbij men nieuwe dierenverblijven heeft toegevoegd en een planetarium (1988). In 1994-'99 is het terrein uitgebreid met een strook tot aan het Entrepotdok. Hier is een Afrikaans savannegebied ingericht en een nieuw restaurant.
