Havenplaats met marinebasis aan het Marsdiep, ontstaan rond 1500 als een vissersdorp op het ‘Eijlandt van Huysduijnen’ ter vervanging van een door de golven verzwolgen nederzetting. Huisduinen (zie elders) werd in de 17de eeuw overvleugeld door het na 1570 verder landinwaarts gebouwde dorp, dat later bekend werd als het Oud (Den) Helder.
De Vierde Engelse Oorlog (1780-'84) was aanleiding de oorlogsvloot te verplaatsen van de rede van Texel naar de marinehaven het Nieuwe Diep. De waterbouwkundige Laurens Brandligt veranderde in 1781-'78 de getijdenkreek de Meir met dammen in een haven.Deze marinehaven ten oosten van het Oude Helder kreeg in 1790-'93 verdedigingswerken, maar die konden in 1799 de inname over land door Engelse en Russische troepen niet voorkomen. In 1803 werd Oud Helder omwald (rond 1920 omgevormd tot Prins Willem Alexandersingel) en groef men aan de westkant van de haven naar plannen van Jan Blanken het Maritiem Etablissement, na 1822 de Rijkswerf Willemsoord geheten. Napoleon bezocht Den Helder in 1811 en liet dit ‘Gibraltar van het Noorden’ aan de landzijde voorzien van een fortenlinie (1811-'13). In 1824 bereikte het Noordhollands Kanaal het Nieuwe Diep en in 1828 werd het als Helders Kanaal naar Oud Den Helder doorgetrokken. Van 1851, toen de koopvaardijvaart ongehinderd van het Nieuwe Diep gebruik kon maken, tot de opening van het Noordzee Kanaal (1876) kende Den Helder een bloeiperiode.
Binnen de verdedigingslinie lagen tot 1890 twee duidelijk gescheiden kernen, westelijk het Oude Helder en oostelijk het Nieuwe Diep met de Rijkswerf, waar in 1865 de spoorlijn naar Alkmaar haar kopstation kreeg. Ten zuiden van de Rijkswerf ontstond de Visbuurt. Het Oude Helder groeide langs het Helders Kanaal oostwaarts en rond 1920 raakten beide kernen elkaar. Dit gebeurde op grond van een in 1909 door W. van Boven ontworpen uitbreidingsplan (herzien 1917). In 1940 en 1942 zorgden bombardementen voor schade, maar dat viel in het niet bij de gedwongen afbraak in 1943-'44 van geheel Oud Den Helder, inclusief de Herv. kerk (1877), evenals alle bebouwing ten noorden van het Helders Kanaal. De fortenlinie werd met bunkers versterkt. Verder zuidelijk, ter hoogte van Julianadorp, kwam een tweede landfront tot stand, waarbinnen ook het in 1915 voor de Marineluchtvaartdienst gestichte vliegveld De Kooy viel.
Na het besluit in 1947 om Den Helder tot de enige marinebasis aan te wijzen, kon de wederopbouw voortvarend ter hand worden genomen op grond van een stedenbouwkundig plan van W. Bruin, uitgewerkt door zijn opvolger H.T. Vink.
Doordat men het station (1958; GJ. van der Grinten) naar het zuiden verplaatste, is het Prins Hendrikplein ontstaan. Ten zuidwesten buiten de fortenlinie heeft men in 1962 de wijk Nieuw Den Helder voltooid en vanaf 1963 in het zuidoosten de wijk De Schooten verwezenlijkt. Na het gereedkomen van de nieuwe Marinehaven Willemsoord, aan de oostzijde van het Nieuwe Diep (eerste fase 1954, tweede fase 1982), is de Rijkswerf in 1993 opgeheven.
