Monumenten in Nederland: Noord-Brabant

Ton Kappelhof, Chris Kolman, Ben Kooij, Ben Olde Meierink, Nelleke Reijs en Ronald Stenvert (1997)

Gepubliceerd op 02-01-2020

18de-eeuwse huizen in 's-Hertogenbosch

betekenis & definitie

In de eerste helft van de 18de eeuw bouwde men voor een aantal smalle huizen klokgevels, bijvoorbeeld Hinthamerstraat 82 en 210, De Witte Pluym (Orthenstraat 59) en De Witvoet (Kolperstraat 2) uit 1745.

In de 18de eeuw werden lijstgevels echter dominant; het vervangen van stenen topgevels en houten gevels door lijstgevels gaf de straatwanden een geheel andere aanblik. Een voorbeeld van een lijstgevel in Lodewijk XIV-stijl toont Hinthamerstraat 159, opgetrokken uit 1724. De wat uitbundiger Lodewijk XV-stijl met asymmetrische en plastische ornamenten is onder andere te zien bij de ongeveer uit 1745 daterende gevel van Hinthamerstraat 55 met name de houten omlijsting van het middenste verdiepingsvenster - en Hinthamerstraat 62; de laatste gevel heeft ook 19de-eeuwse stucversiering boven de vensters. Anthonie van Ranswijk liet in 1774 het herenhuis De Wereld (Peperstraat 15) verbouwen met een voorgevel in Lodewijk XVI-stijl naar ontwerp van Willem Hubert. De statige gevel is voorzien van sobere, maar fraai uitgevoerde ornamenten. In het bovenlicht zit een lantaarn met daarin een beeldje van Atlas die de wereldbol draagt.

Verwersstraat 85 kreeg in 1776 zijn huidige aanzien door samenvoeging van twee middeleeuwse huizen achter een nieuwe, strakke lijstgevel. Blijkens een gevelsteen legde Hendrik Bernard Martini, pensionaris van 's-Hertogenbosch, de eerste steen voor de verbouwing. De huidige vensters en deuren zijn 19de-eeuws. In een achterkamer bevind zich een Lodewijk XVI-stucplafond uit 1777. Andere herenhuizen met 18de-eeuwse lijstgevels in de 19de eeuw voorzien van nieuwe vensters zijn Croonen Makelaars (Oude Dieze 13), in 1785 gebouwd in opdracht van Eugene van Meeuwen, en Oude Dieze 17, in 1764 gekocht door architect Jacob van Veghel en waarschijnlijk door hem ingrijpend verbouwd. Het interieur van het laatste pand is rijk aan 18de- en 19de-eeuwse stucplafonds en betimmeringen en bevat een trappenhuis met rijk gesneden trappaal.

Vanaf omstreeks 1780 kreeg de kroonlijst een zwaardere profilering en aan de klassieke bouwkunst ontleende elementen als tandeierlijsten. Gevels werden soms gepleisterd en van een natuursteen-imiterend blokkenpatroon voorzien. Men paste rechte raamvormen toe, meestal in combinatie met vlakke pilasters. Voorbeelden zijn In de Palmboom (Hinthamerstraat 212), voorzien van een deurkalf met de datering 1782 en een gesneden bovenlicht met palmboom, Het Wapen van Emden (Kruisstraat 34) en Vugterstraat 98, voorzien van zeer fraai gesneden bovenlicht met fabeldieren. De voorgevel van Hinthamerstraat 156, uit omstreeks 1800, is onder de kroonlijst versierd met ossenkoppen en festoenen.