Monumenten in Nederland: Gelderland

Sabine Broekhoven, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Ronald Stenvert en Marc Tenten (2000)

Gepubliceerd op 02-01-2020

Woonhuizen in Culemborg

betekenis & definitie

De oudste huizen in Culemborg zijn over het algemeen dwarse huizen met een hoog zadeldak tussen trapgevels. Het rond 1965 gerestaureerde dwarse huis Caffagne (Everwijnstraat 3-9) dateert uit circa 1540 en heeft een gevel met geprofileerde korfbogen en bakstenen kruisvensters.

Andere dwarse huizen zijn Binnenpoort 2 en het buurpand (bij Binnenpoort 2), Ridderstraat (laat-16de-eeuws), Markt 8 (circa 1600, maar met jongere gevel) en Molenwal 32 (vroeg-17de-eeuws). Het diepe huis Markt 11 heeft een gevel in vroege renaissance-stijl met pilasters voorzien van ionische kapitelen en natuurstenen basementen op maskerkopjes. De gezwenkte geveltop bevat de jaartalsteen ‘1549’. Diepe huizen uit het eerste kwart van de 17de eeuw hebben trapgevels met geprofileerde ontlastingsbogen op consoles, geprofileerde bakstenen waterlijsten, siermetselwerk en sierankers. Een huis met een dergelijke voorgevel voor een oudere kern is het in 1968-'69 gerestaureerde Huis De Fontein (Achterstraat 38), waar de stichter van de Kaapkolonie, Jan van Riebeek, woonde.

Vroeg-17de-eeuwse trapgevels hebben ook Achterstraat 36, Zandstraat 23 met twee gebeeldhouwde leeuwenmaskers maar zonder geveltop -, Zandstraat 9 en Binnenpoort 6; de twee laatste uitgevoerd met natuurstenen banden. Het in de kern 17de-eeuwse smalle pandje bij Markt 11 heeft een 18de-eeuwse gezwenkte top met gebogen fronton.

Vanaf de 18de eeuw kregen veel oude huizen een later dikwijls gepleisterde lijstgevel; de laat-middeleeuwse of 16de-eeuwse kern is vaak nog herkenbaar aan de hoge kap. Het diepe huis In den Keyser (Markt 13) heeft een 16de-eeuwse kern en een eenvoudige 18de-eeuwse lijstgevel met het jaartal ‘1707’ en vensteromlijsting in Lodewijk XV-vormen (circa 1740). Het in de kern 16de-eeuwse pand Het Gulden Hooft (Markt 6) heeft een laat-18de-eeuwse gevel met middenrisaliet en eenvoudige deur- en bovenvensteromlijsting. Andere voorbeelden van 18de-eeuwse lijstgevels zijn te vinden bij het diepe huis Tapperij De Poortwachter (Everwijn 27), Goilberdingerstraat 3-5 een eenlaags dwars huis met opkamer -, en de dwarse huizen Goilberdingerstraat 15 en Goilberdingerstraat 27.

Huizen met een oude kern, die in de 19de eeuw een nieuwe gevel kregen, zijn bijvoorbeeld: Everwijnstraat 25 (circa 1850), Havendijk 8, Markt 19, Zandstraat 39 een eenlaags dwars huis met trapgevels -, Markt 24-32 en het gepleisterde herenhuis Grote Kerkstraat 17. Van vroeg-19de-eeuwse gepleisterde lijstgevels voorzien zijn het eenlaagspand Goilberdingerstraat 6, het huis Herenstraat 31 hier woonde de abt van de abdij van Mariënwaard - en het diepe huis Slotstraat 8. Eenvoudige 19de-eeuwse lijstgevels hebben Ridderstraat 186 (circa 1825) en het dwarse herenhuis Huys mitter Hofstadt (Everwijnstraat 1; 1858). Iets meer decoratie vertonen de lijstgevels van het dwarse herenhuis Kattenstraat 20 (1856) en van Varkensmarkt 2-4 (circa 1880). Het pand Varkensmarkt 9, voorheen ‘villa Maria Regina’, werd rond 1870 gebouwd in eclectische vormen, in opdracht van de arts Frangman. Markt 15 heeft een eclectische gevel uit circa 1875. Het gepleisterde herenhuis Slotstraat 13 werd, evenals Kattenstraat 5-9, rond 1880 gebouwd in eclectische vormen.

Aan Het Voorburg staat een aantal aaneengesloten eclectische herenhuizen uit circa 1890, zoals Het Voorburg 1 en Het Voorburg 8; de laatste verrees naar ontwerp van stadsarchitect G. Prins in opdracht van J. Keijzer en heeft een torentje met tentdak. Prins ontwierp in 1890 ook de drie eclectische herenhuizen Slotstraat 18-22. In neorenaissance-stijl opgetrokken zijn het hoekpand Visstraat 1 (circa 1890) tevens met koetshuis en winkel-, Visstraat 3 (circa 1890), Herenstraat 25-27 (circa 1900) en het hoekpand Markt 17 (circa 1900). Neorenaissance-elementen vertonen Havendijk 23, Kattenstraat 18 en Zandstraat 17.

Jonkheer Jonge van Zwijnsbergen liet in 1908 de deels in kalkzandsteen uitgevoerde villa Waldeck Pyrmontdreef 3 bouwen. Het ontwerp van Th. Ausems vertoont invloeden van de Engelse landhuisstijl.