Een vluchteling verlaat zijn thuisland uit gegronde vrees voor vervolging wegens politiek, etnisch en/of religieus conflict, ras, godsdienst, nationaliteit, seksuele voorkeur, het behoren tot een bepaalde sociale groep of een politieke overtuiging. In eigen land kan de vluchteling geen bescherming krijgen tegen deze vervolging.
Eind 2014 zijn er wereldwijd bijna 60 miljoen mensen op de vlucht, waarvan circa 19,5 miljoen mensen over de landsgrenzen en circa 38,2 miljoen zijn ontheemd, ofwel op de vlucht in eigen land. De meeste vluchtelingen trekken naar buurlanden. Ze komen daar terecht in kampen, opvangcentra, bij bekenden, familie of belanden op straat.
Een vluchteling is niet hetzelfde als een asielzoeker, arbeidsmigrant, stateloze of ontheemde. In het Vluchtelingenverdrag van de Verenigde Naties uit 1951 is bepaald wanneer iemand een vluchteling is. Dat vormt het uitgangspunt van de internationale vluchtelingenbescherming. Staten mogen geen mensen terugsturen naar landen waar zij kunnen worden vervolgd. Lang niet alle vluchtelingen en ontheemden krijgen de bescherming waar zij recht op hebben.
De VN-Vluchtelingenorganisatie (UNHCR) kan een vluchteling op basis van bepaalde 'schrijnende' criteria voordragen aan een land als Nederland om te worden uitgenodigd. Zij doorlopen dan geen asielprocedure, krijgen een huis en begeleiding bij inburgering.
Migratie en vluchtelingenstromen zijn een eeuwenoud fenomeen, maar wereldwijd groeit het aantal vluchtelingen sterk. Het jaar 2014 telde er vier keer zoveel als 2010, als gevolg van aanhoudende onrust en conflict en het uitbreken van nieuwe conflicten, vooral in Afrika en het Midden-Oosten. Syrië produceert nu de meeste vluchtelingen en ontheemden. Ontwikkelingslanden vangen 86 % van alle vluchtelingen op. Tien jaar geleden was dat 70 %. In 2014 waren Turkije, Pakistan, Libanon, Iran en Ethiopië de top vijf gastlanden.
Verscherpte grenscontroles bijv. aan de rand van Europa beperken legale en veilige vluchtroutes en zijn medeverantwoordelijk voor toegenomen en riskante bootmigratie.
