perceptie, complex psychologisch gedrag waardoor iemand zijn gevoelens organiseert en kennis maakt met de werkelijkheid. Waarneming bestaat uit hetgeen rechtstreeks door de organen der zintuigen wordt geleverd (exteroceptieve gevoeligheid), maar ook uit de onmiddellijke → projectie op een voorwerp van eigenschappen welke bekend zijn via afleiding: ik neem de inspanning van de gewichtheffer waar, want ik leg in de metalen massa die hij optilt, mijn eigen proprioceptieve gevoeligheid.
Dit mechanisme maakt het mogelijk de fout te begrijpen die ik maak wanneer ik, als ik twee dingen die even zwaar zijn weeg, het grootste onderschat. In het dagelijks leven nl. wordt iets zwaarder naarmate het groter wordt; als men me twee voorwerpen geeft om te vergelijken, verwacht ik dan ook dat het grootste het zwaarste is, zodat ik de inspanning die ik moet leveren om het op te tillen, overschat en zodat ik het bijgevolg, betrekkelijk licht vind. Waarneming is afhankelijk van de relatie tussen subject en object; het object heeft specifieke eigenschappen, maar het is met mijn subjectiviteit dat ik het waarneem; in mijn manier om het te ‘begrijpen’ projecteren zich: het feit hoe ik ben, het feit hoe ik denk, mijn ervaringen, het sociaal-culturele milieu waartoe ik behoor en mijn onmiddellijke interessen. Als ik in een bos loop, zie ik wanneer ik jaag niet dezelfde dingen als wanneer ik wandel; uit een veelheid van prikkels maak ik een selectie: ben ik aan het jagen, dan let ik op sporen; wandel ik, dan ben ik vooral gevoelig voor de kleuren van het onderhout. Amerikaanse auteurs (Levine, Chein en Murphy) die de invloed van honger op de waarneming bestudeerden, bemerkten dat mensen die nuchter zijn, vooral etenswaar zien in de betekenisloze tekeningen die men hun liet zien, terwijl andere die gegeten hadden, anders reageerden. Waarnemingen worden beïnvloed door de gevoelstoestand van degene die waarneemt. Een intelligente vrouw zei van haar zoon dat hij zo lelijk was dat hijhaar kind niet kon zijn, dat men zich in het ziekenhuis vast en zeker vergist had en dat men haar kind verwisseld had. Daar was allemaal niets van waar, maar de moeder weigerde de frappante gelijkenis te zien die er bestond tussen haar en haar kind, aangezien zij het kind niet accepteerde: zou ze dat wel doen, dan zou dat betekenen dat ze het bij zich zou moeten houden en moeten liefhebben. Iedere waarneming is dus een interpretatie waarbij de gehele persoonlijkheid betrokken wordt. Meer dan een eenvoudig zintuiglijk verschijnsel, is ze een complex psychologisch gedrag dat in verband staat met een apart referentiekader (belangrijke rol van het → geheugen en van hetgeen aangeleerd is), dat gevormd is door onze persoonlijke en sociale ervaringen. Een leien dak dat fel verlicht wordt door de zon, zal ons altijd donkerder voorkomen dan een vel wit papier in het donker, wat in wezen onjuist is; bekijk ik ze nl. met een → tachistoscoop of door een scherm waarin een gaatje zit, waardoor ik slechts een klein stukje kan zien, dan lijkt het papier donker en de leisteen licht. Mijn visie op dat dak en op dat vel papier wordt beïnvloed door hetgeen ik weet.
We zien de dingen (d.w.z. zaken, gebeurtenissen, anderen, onszelf) niet zoals ze zijn, maar zoals we denken dat ze zijn; we zien het heden met onze persoonlijke ervaringen van het verleden. Dit verklaart waarom een bepaald voorwerp nooit hetzelfde betekent voor twee verschillende individuen die ieder hun eigen referentiesysteem hebben. Een Dajak uit Bornéo ziet in iemands glimlach minachting, een Japanner verlegenheid, een Westerling welwillendheid. Deze referentiecriteria die we onbewust gebruiken, zijn voor ons onmisbaar, aangezien ze ons in staat stellen de omgeving waarin wij leven, te structureren en ons een minimum aan zekerheid geven, zonder welk geen enkel handelen mogelijk is. Onze maatstaven zijn niet onwrikbaar, ze veranderen met de tijd en door onze ervaringen, maar soms verzet onze geest zich tegen de aanvaarding van bepaalde realiteiten welke niet door de meerderheid der andere mensen aangenomen worden : Galileï werd voor een ketter uitgemaakt toen hij, na Copernicus, verklaarde dat de aarde om zichzelf draait. De meeste misverstanden komen voort uit het feit dat onze waarnemingen verschillend zijn, daar de referentiesystemen der mensen niet dezelfde zijn. → Agnosie, Alexie. Apperceptie, Babytest, Getuigenis, Gevoeligheid, Hallucinatie, Illusie, Observatie, Psychofysica, Segregatie, Sensatie.
