(oudtijds Amstelredam, Lat. Amstelodamum) ligt O.L. van Greenwich, met
31 Dec. 1939 800.594 (389.394 mannen en 411.200 vrouwen),
31 Dec. 1945 770.803,
1 Jan.’47: 798.358 en
31 Dec. 1948: 826.640 inw. (401.248 m. en 425.392 vr.
In 1930: 21 pct Ned. Herv., 13 pct andersdenkende Protestanten (Remonstranten, Luthersen, Doopsgezinden, Geref. enz.), 22 pct R. K., 9 pct Israëlieten en ongeveer 35 pct zonder kerkelijke gezindte.
De ontwikkeling en historische groei der bevolking:
1622: 104.932,
1815: 180.179,
1900: 510.853,
1920: 683.136,
1930: 757-386;
1940: 803.073 inw.
De hoofdstad, „inhuldigingsstad” en de volkrijkste stad van het Koninkrijk der Nederlanden.
Oppervlakte: 17.121 ha (3263 ha water), eigenlijke stad 5883 ha en
11.238 ha landelijk gebied. Gem. jaarlijkse temp. 10 gr C. Hoogste temp. 32.4 gr C.; laagste -15.5 gr C. Gem. luchtdruk 761 mm; gem. vochtigheid 79 pet; Gem. jaarlijkse neerslag 723 mm; gem. aantal regendagen 228; m. voork. windrichting Z.W. en Z. A. ligt aan het IJ en de Amstel, die met elkaar in verbinding staan, Binnenvaart vooral door Nieuwe Herengracht, Schippersgracht, IJ-gracht en Oosterdok. Het IJ wordt afgesloten door de Oranjesluizen (verbinding met IJselmeer: Harderwijk en De Lemmer).
Naar het W. gaat het IJ over:
1. in het Noordzeekanaal (scheepvaart naar alle werelddelen: scheepvaartmaatschappijen o.a. Nederland (Indië); K.N.S.M. (West-Indië, Centraal-Amerika, Zuid-Amerika, Oost-, Zwarte en Middellandse Zee); Oceaan (Zuid- en Oost-Azië); Holland-Afrika Lijn; Kon. Hollandsche Lloyd (Oostkust Zuid-Amerika); Hollandsche Stoomboot Mij (Engelse en Ierse havens) en Wm Muller & Co; Ned. Mij voor Walvischvaart;
2. in Noordhollandsch kanaal en Zaan (verkeersader van het industriegebied).
In het Oosten: Merwedekanaal (vergroot en vergraven wordt dit: Amsterdam-Rijn-kanaal: schepen van 4000 ton kunnen dan varen naar de Waal bij Tiel).
In het Zuiden: Amstel, doorgetrokken met het Aar- en Drechtkanaal de verbinding met Rotterdam. De gezamenlijke lengte der kaden voor zeeschepen bedroeg in Mei 1940 14.300 m en in 1948 11.200 m. De havenloodsen hadden in Mei 1940 een oppervlakte van 211.750 m2 en in 1948 194.021 m2, waarvan de fruitloodsen gezamenlijk 22.961 m2. De pakhuizen in het havengebied beslaan 124.451 m2 en in de onmiddellijke omgeving nog 185.084 m2. A.’s haven bezat 291 walkranen en 41 drijvende kranen, waaronder drijvende bokken en graan-elevatoren.
Het scheepvaartverkeer bedroeg gemiddeld per jaar:
Jaren: Aantal schepen: Bruto-inhoud (in m3):
1876-1880 1436 2.229.265
1881-1890 1637 3-737-776
1891-1900 1805 5.546.412
1901-1910 2243 8.432.261
1911-1913 2485 11.194.033
1914-191S 1384 5.534-309
1919-1923 2804 12.151.054
1924-1928 3280 20.916.283
1929-1933 3659 24.776.709
1934-1938 3179 20.941.090
1946-1948 2482 11.815.733
A. bezit sedert 1926 een luchthaven: Schiphol (N.O.-hoek Haarlemmermeerpolder). Intercontinentaal knooppunt van luchtlijnen: Batavia, Parijs, Zürich, Malmö, Stockholm, Moskou, New York, Sjanghai, enz.
K.L.M. 1946 297.000 passagiers (1930 11.000 passagiers);
vrachtvervoer 1948 8.000.000 kg (1947 ca 5.000.000 kg).
Personeel K.L.M. 1948 13.500 man.
Spoorwegen naar Haarlem, Den Helder, Enkhuizen, Amersfoort en Utrecht.
Tramlijnen naar Purmerend, Edam, Haarlem en Zandvoort.
Autobusdiensten naar Schiphol, Haarlemmermeerpolder, Sloten. Nieuwer Amstel, Ouderkerk en Het Gooi.
Uitbreiding van A. in 1896: gedeelten van Diemen, Sloten en Nieuwer Amstel; 1921: Sloten, Watergraafsmeer, Buiksloot, Nieuwendam, Ransdorp en nogmaals gedeelten van Diemen, Oostzaan en Zaandam, Ouder- en Nieuwer Amstel.
Bestuur: Burgemeester en zes wethouders, gemeenteraad 45 leden, van wie Sept. 1946
Partij van de Arbeid 15;
Comm. Partij Nederland 15;
R.K. Volkspartij 8;
Chr. Hist. Unie en Anti Rev. Staatspartij samen 5;
Partij V.V.D. 2 zetels.
In dienst zijn 9300 ambtenaren en 9852 werklieden; politiecorps 2140 personen; brandweer 334; Onderwijzend personeel 2730.
A. telt 35 gemeentebedrijven; voornaamste:
Waterleiding (winplaatsen: duinen en plassen bij Loenerveen en Hilversum);
Vervoerbedrijf (tram, autobus en veren). De totale lengte van het tramnet bedroeg 1 Jan. 1904 36,9 km (61 pct paarden- en 39 pct electrische tram). In 1939: expl.lengte der lijnen 227 km. Aantal trampassagiers in 1939: 95 millioen (9,5 millioen autobuspassagiers) personen. In 1948: expl.lengte 173 km. Aantal trampassagiers in 1948: 157 millioen (8,8 millioen autobuspassagiers).
Energiebedrijf: electriciteit, Centrale Noord in 1948 537.879.000 kWh; gas, twee fabrieken in Z. en W. in 1948 samen: 127.080.300 m3.
De gemeentefinanciën. Het hieronder volgend staatje geeft een overzichtelijk beeld van de loop der gemeentefinanciën in de jaren 1940 tot en met 1947:
Jaar: Tekort : Bijdrage daarin: Ten laste gem. :
1940 17.280 5.250 12.030
1941 21.282 16.351 4.931
1942 18.712 7.900 10.812
1943 8.466 2.863 5.603
1944 28.677 10.878 17.799
94.417 43.242 5rl75
1945 45.753 -1) -1)
1946 20.120 -1) -1)
1947 37.141 -1) -1)
1) Nog niet bekend.
Als handelscentrum is A. nog van zeer grote betekenis (de grootste bloei had het in de 17e en 18e eeuw) ook als stapelplaats van bepaalde goederen uit Indië. Theeveilingen (ongeveer 23 maal per jaar). Pakhuismeesteren spelen hierbij een grote rol; omzetcijfers van thee in de loop der jaren: 1896 4.500.000 hkg; 1910 13.500.000 hkg; 1920 23.000.000 hkg; 1930 30.463.000 hkg; 1939 20.071.000 hkg. De TaèaAsmarkt heeft een vooraanstaande plaats in de wereld. In millioenen kg bedroegen de cijfers voor blad tabak:
1923-1932 1933-1938
Gemiddelde Jaarlijkse
Invoer:
Totaal Nederland 107.7 70.6
Daarvan Sumatra 17.4 11.2
,, Java 51.2 33.1
Totaal Amsterdam 59.5 38.8
Gemiddelde Jaarlijkse
Uitvoer:
Totaal Nederland 72.1 49.0
Daarvan Sumatra 14.8 10.0
,, Java 38.9 26.3
Totaal Amsterdam 37.1 29.9
Als derde artikel is de Rubber van betekenis. Voorts Suiker, Specerijen en Koffie. In 1938 en 1939 werden hier aangevoerd resp. 1.169.919 en 788.499 balen en afgeleverd resp. 1.174.789 en 752.445 balen. Ook is A. centrum van de kina-distributie. Voor oliën en vetten is Rotterdam van grotere betekenis. Cacao en
cacaoboter-, huiden en leder-, granen en zaden-, diamant-, hout en papiermarkt zijn voor Amsterdam van unieke betekenis. De schilderij en veilingen en antiquiteitenhandel zijn van internationale bekendheid. Hierbij aansluitend moet de Effectenbeurs, de Geld- en Valutamarkt worden genoemd, die van internationale betekenis zijn. Bij de Centrale Markthallen berust de groente- en fruithandel. Van meer dan plaatselijke betekenis zijn de huizen-veilingen (Frascati); de hout-, zuivel- (Kalverstraat), de film- en de postzegelbeurs (N.Z. Voorburgwal); bovendien de markten o.a. op Amstelveld, Waterlooplein en Singel (bloemen).
Van de verschillende grote bedrijven in Amsterdam zijn te noemen o.a.: Ned. Dok en Scheepsbouw Mij; Amsterdamsche Droogdok-Mij; Verschure & Co.; Werkspoor, Kromhout; Du Croo en Brauns; Hollandsche Draad en Kabelfabriek; De Vries Lentsch, Bat. Petroleum Mij; Steenkolen Handelsvereeniging; voorts Fokker (vliegtuigen); Ford (automobielen), Asscher (diamantslijperij). Belangrijk zijn in Amsterdam: de kledingindustrie (vooral damesconfectie), de meelfabrieken, suikerraffinaderij (de Wester-), oliefabrieken, cacao- en chocoladefabrieken, inleggerijen, likeurstokerijen, bierbrouwerijen, sigarettenfabrieken, chemische industrie, behangselpapierfabrieken, clichéfabrieken, lettergieterijen, bouwbedrijven en dagbladbedrijf.
A. is rijk aan architectonisch schoon, o.a. Oude Kerk, (graven o.a. Jac. v. Fleemskerk, Is. Sweers en Abr. Verhulst), Nieuwe Kerk (graven van grote Nederlanders: Vondel, De Ruyter, Hooft, Barlaeus), Westerkerk (graf van Rembrandt; toren 85 m hoog); Kon. Paleis (Jacob van Campen); Rijksmuseum, Centraal Station (beide van Cuypers), Hoofdpostkantoor, Beurs (Berlage); Sted. Museum. Persmuseum, Ned. Handel-Mij (De Bazel); Ger. Gymnasium (Ingwersen), De Telegraaf (Staal), Schreierstoren, Waag, Munttoren, Montelbaanstoren, Muiderpoort, Haarlemmerpoort en de gordelgrachten: Singel, Heren-, Keizers-, Prinsen- en Singelgracht.
A. bezit aan parken: Vondel-, Ooster-, Wester-, Sarphati-, Flora-, Beatrix- en Van Galenpark. IJbos en Amsterdamse Bos (het zgn. Bosplan: Nieuwe Meer, Amstelveense Poel).
Er zijn te Amsterdam acht instellingen van Hoger Onderwijs:
1. Gem. Universiteit (7 faculteiten);
2. Rijksacademie voor Beeldende Kunsten;
3. Vrije Universiteit (6 faculteiten);
4. Evang. Luthersch Seminarium;
5. Kweekschool van de Alg. Doopsgezinde Sociëteit;
6. Ned. Israël. Seminarium;
7. Nutsseminarium voor Paedagogiek en
8. Academie voor Lichamelijke Opvoeding.
Voor het Voorbereidend Hoger Onderwijs heeft A. 2 stedelijke gymnasia (Barlaeus en Vossius), 1 Gereformeerd en 1 R.K. gymnasium en verder gemeentelijke en particuliere lycea. Middelbaar Onderwijs: openbare en bijzondere H.B.S.en met 5- en met 3-jarige cursus, Handelsscholen, lycea. Voorts honderden lagere scholen, scholen voor Uitgebreid Lager Onderwijs, kweek- en normaalscholen voor onderwijzers, een conservatorium en tal van vakscholen.
A. bezit o.a. aan wetenschappelijke instellingen: Kon. Akad. van Wetensch. Natura Artis Magistra, Hortus Botanicus, Arti et Amicitiae, St. Lucas, Kon. Ned. Aardrijksk. Genootschap, Amstelodamum, Ned. Mij tot Bevordering der Geneeskunst, Rijksmuseum, Sted. Museum, Amsterdamsch Historisch Museum, Indisch Museum, Ned. Hist. Scheepvaartmuseum, Veiligheidsmuseum, Kon. Oudheidk. Genootschap.
Aan Bibliotheken: o.a. Universiteitsbibliotheek (grootste van Nederland, ca 2 millioen boeken), Bibliotheek der Vrije Universiteit; Openbare Leeszaal en Bibliotheek.
Hotels en vermakelijkheden: in 1948: 7 schouwburgen en 37 bioscopen (21.000 plaatsen), 23 hotels (2012 bedden), 1700 restaurants, café's en eetgelegenheden.
Geschiedenis.
Naam A. komt het eerst voor in de oorkonde van Graaf Floris V van 27 Oct. 1275; in 1300 verkreeg het stadsrechten; 1578 Satisfactie en Alteratie, waarbij A. het gezag der Staten en van Oranje erkende; in 17e eeuw maakte het de grootste bloei mee (zowel commercieel als cultureel: Brederode, Hooft, Vondel, Rembrandt, Bol, Henrick de Keyser) centrum van de wereldhandel, in 18e eeuw nog met Londen de voornaamste kapitaalmarkt ter wereld; 1795-1813 de Franse tijd; in 1808 hofstad: Raadhuis wordt Paleis; tijdens inlijving 1810-1813 derde stad van het Keizerrijk; na 1813 kwijnend; in 2e helft 19e eeuw opleving. Van 15 Mei 1940-5 Mei 1945 door de Duitsers bezet: Joodse bevolking gedecimeerd. Stadswapen krijgt in 1948 devies: Heldhaftig, Vastberaden en Barmhartig.
