DE BYZANTIJNSE KUNST IN OOST-EUROPA:
DE MONUMENTALE WANDSCHILDERKUNST
Op een zeer nauwe verbinding tussen het rijk van Kiev en Byzantium wijzen niet alleen de monumenta der architectuur, maar ook die der monumentale schilderkunst.Van de rijkdom aan monumentale wandschilderingen bleven tot de laatste wereldoorlog in Kiev slechts in twee kerken, de Sophiakathedraal en het Michaëlklooster, mozaïekcycli bewaard. Uit beschrijvingen weten we echter, dat ook de Koimesis- kerk van het Kievse Grottenklooster met mozaïeken was ver¬sierd.
Het versieringsrepertoire van de Sophiakerk berust op het Pantokratortype met de hemelse hiërarchie in de hoofdkoepel, apostelen in de tamboer en evangelisten in de pendentieven. In de apsis is het een vernieuwing op het Byzantijnse repertoire, dat onder de staande Moeder Gods als Orante de apostelen zijn voorgesteld en de Communie der apostelen en in de laatste zone de oostelijke kerkvaders. Dit repertoire moet zich ook in de hoofdstad hebben ontwikkeld, want soortgelijke voorstellingen komen voor in Grie¬kenland (Serres, Mistra) en in de Balkanlanden. De stijl van de mozaïeken der Sophiakerk in Kiev vormt geen eenheid. Tot de beste scheppingen behoren de kerkvaders van de apsis, terwijl de Pantokrator en de apostelen in de apsis meer provinciaals aandoen. Over het algemeen staan de mozaïeken van de Sophiakerk die van Hosios Lukas het meest nabij. De gebroken plooienstijl van de apostelgewaden heeft daar de naast¬bij liggende parallellen. Ook de hoofden van de kerkvaders vertonenstijlovereenkomsten, bijvoorbeeld Gregorius de wonderdoe¬ner. De hoofden in Hosius Lukas zijn plastischer gemodelleerd en pregnanter uitgewerkt, die van de Sophiakerk zijn weker van stijl.
De mozaïeken van het Michaëlklooster in Kiev, die een generatie later zijn ontstaan, manifesteren reeds een andere stijl. De apostelen in de voorstelling van de Communie hebben zich vrij gemaakt van de monotone schrijdende beweging der Kievse apostelen; nieuwe elementen zijn: levendigheid in gebaren en hoofdbewegingen, een fijnere geestelijke differentiatie en ruimtelijke oversnijdingen. Ook de verhoudingen hebben zich gewijzigd; de figuren zijn slanker geworden en de lichaamshouding is sierlijker. Ook hier is een rechtstreekse invloed te herkennen van de mo- zaïekkunstenaars uit Constantinopel, door wie de stijl van de Komnenenperiode naar Kiev wordt overgebracht.
Behalve de mozaïeken is in Kiev en in de provincie een aantal fresken en freskenfragmenten bewaard gebleven, in de Sophiakerk helaas in sterk overgeschilderde en gewijzigde staat. Enkele oudere fragmenten, die in 1928 werden bloot gelegd, zijn sterk impressionistisch van inslag en stilistisch verwant aan de frag¬menten van de Zehentkerk en aan de kop (Heilige Thekla?) die in de kathedraal van Cernigov is ontdekt. De laatste kop vertoont de klassieke stijl van de Macedonische renaissance, terwijl andere fresken van de Sophiakerk meer grafisch aandoen. Ze zouden uit een latere tijd kunnen stammen of van een overschildering. In het rijk van Kiev volgde na de Mongolentijd een stagnatie van de artistieke creativiteit; het gehele artistieke leven verplaatste zich eerst naar het noorden, d.w.z. naar Novgorod en Vladimir- Susdal en tenslotte naar Moskou.
De noord-Russische wandschilderingen van de dertiende eeuw hebben archaïserende trekken; aan het einde van de veertiende eeuw komt een nieuwe stijl op, die stoutmoedig breekt met de tot dusver bestaande traditie, zowel stilistisch als thematisch. In Nov¬gorod vinden we een overplanting van de Palaeologenschilder- kunst door een van de voornaamste Griekse schilders van dit tijd¬perk, Theophanes de Griek. Met hem staan in nauw verband de fresken van de Transfiguratiekerk in Novgorod, die omstreeks 1378 zijn ontstaan. Een aantal andere monumentale wandschil¬deringen, met name de fresken in Volotovo bij Novgorod, die omstreeks 1380 zijn ontstaan, de fresken van de Theodoros Stratelates in Novgorod van omstreeks 1370, en tenslotte die uit Kovalovo van omstreeks 1380, vormen een verwante stijlgroep, die is voortgekomen uit de werkplaats van Theophanes.
De fresken van de Transfiguratiekerk in Novgorod behoren tot de voornaamste werken van de Palaeologenschilderkunst. De traditionele routine van de Byzantijnse schilderkunst is vervangen door een gewaagde vrije schildertrant, een vlotte schets en vrije penseelvorming, die iedere gebonden ’schoolsheid’ achter zich laten. Met een paar schetsmatige streken worden engelen opgeroepen, profeten, kerkvaders, heilige asceten (Simeon de zuil- heilige, heilige Akakios), patriarchen (Melchizedek, Noach) en daarbij worden alle vroegere canonieke typen vervangen door nieuwe. Een beslissende rol speelt de weergave van het licht. Met enkele opstralende lichtstreken wordt het gelaat, worden de handen, haren of gewaadplooien gemodelleerd. Een andere keer is het hele gewaad door licht vervluchtigd, als transparant uitge¬beeld, bijvoorbeeld bij de heilige Makarios. In een fascinerende levendigheid zijn de engelen van de heilige Drievuldigheid weergegeven, de gezichtsuitdrukking is gegrepen met een paar donkere lijnen en felle lichtflitsen.
Nieuw is het transparante van de verschijning. Door het versterkte licht-illusionisme wordt het onvatbare, onsubstantiële, immateriële van deze gestalten weergegeven, die het volgende ogenblik dreigen te verdwijnen. Het is een visionaire schilderkunst, die herinnert aan de lichtvisioenen van Rembrandt en die aan de concrete voorstellingen iets onwerkelijk-schaduwachtigs geeft. Men gaat stellig niet te ver als men in Theophanes de Griek het hoogtepunt ziet van de Palaeologenschilderkunst. Stilistisch staan het dichtst bij de Transfiguratiekerk de schilderingen van de Theodoros Stratelates en de naar verhouding goed- bewaarde fresken van Volotovo. Ook hier dezelfde licht- en schaduwschildering (Annunciatie, Opstanding). Nieuw zijn de groteske achtergronden, die, fantastisch geconcipieerd, uitkomen boven alle conventionele Byzantijnse landschapscoulissen (Geboorte van Christus), en nieuw is ook de onstuimige dynamiek van de figuren, die de spot schijnt te drijven met de Byzantijnse frontaliteit (Annunciatie, Wijzen uit het Oosten, Transfiguratie van Christus). Wat meer gedempt doen deze ’expressionistische’ tendenties aan in de fresken in Kovalovo (Profeet Elia). Moeilijker is de vraag naar de stilistische herkomst van Theo¬phanes de Griek te beantwoorden. Het oudere onderzoek heeft verband gezocht tussen Theophanes en de Kretenzische school, het nieuwste Russische onderzoek verdedigt de herkomst van zijn stijl uit Constantinopel.
door Prof. Dr. W. Sas-Zaloziecky.
