Kunstgeschiedenis

Amsterdam Boek (1959)

Gepubliceerd op 27-01-2022

Byzantium - Byzantijnse kunst - Balkanlanden – Bulgarije – monumentale wandschildering

betekenis & definitie

BYZANTIJNSE KUNST IN DE BALKANLANDEN:

DE MONUMENTALE WANDSCHILDERING: BULGARIJE

Niet het mozaïek, maar de frescoschildering is dominerend in de monumentale wandschildering van de Balkangebieden. Grote cycli overdekken alle wanden, gewelven en koepels en vervluchtigen die coloristisch. De dogmatisch-liturgische inhoud van de voorstellingen bestaat uit een streng vastgelegd versieringsreper- toire met de dominerende Pantokratorvoorstelling in het midden van de koepel, met de feesten van het kerkelijk jaar, met hiërarchische opklimming en rangordening in de voorstellingen der heiligen, martelaren, anachoreten en monniken en met de Communie der apostelen in de apsis. Ook hier, als in de architectuur, is er scheiding tussen de oostelijke en westelijke Balkanlanden. In het oosten van de Balkan is er een nauwer verband met de schilderkunst van de hoofdstad; in het westen van de Balkan spelen de invloeden uit het avondland een meer doorslaggevende rol. Ze brengen een wijziging teweeg zowel naar stijl als naar inhoud. Deze scheiding is reeds in Bulgarije te bespeuren en ze is niet alleen artistiek-geografisch, maar ook chronologisch bepaald. Van de vroege oost-Bulgaarse schilderingen staan die in de graf¬kapel van het klooster van Backovo uit het midden van de twaalfde eeuw in nauwe betrekking tot de Komnenische schilderkunst van de hoofdstad (Constantinopel).

Gedurende het tweede Bulgaarse rijk (1186-1393) vormt de hoofdstad Tirnovo het centrum van de oost-Bulgaarse schilderkunst. Het begin van de Tirnover schilderschool is moeilijk te dateren, want de schilderingen van de kerk der veertig Martela¬ren in Tirnovo (gebouwd in 1230) zijn niet bewaard gebleven, op enkele onbelangrijke restanten in de voorhal na, en de kopieën van het museum in Sophia bieden geen houvast voor de bepaling van de stijl. Het belangrijkste monument van de Tirnover school wordt gevormd door de schilderingen van de Petrus- en Pauluskerk in Tirnovo; het ontstaan valt in de veertiende en vijftiende eeuw en de schilderingen zijn slechts fragmentarisch of in kopieën bewaard gebleven. Ze bevestigen de nauwe betrekkingen tot de hofkunst van Constantinopel.

In de west-Bulgaarse fresken in Bojana, Zemen, Berende komt een nieuwe richting op. Een monument van de vroege west-Bulgaarse schilderkunst is bewaard gebleven in Bojana in de nabijheid van Sofia. In de koepelkerk is het Pantokratorsysteem nog dominerend, waarbij de streng dogmatische inhoud wat losser is geworden; in de grafkamer, die uit het jaar 1259 stamt, zijn nieuwe stromingen te onderkennen, die rechtstreeks of via de kruisvaarders gotiek invloeden uit het avondland hebben ondergaan. In de Christologische taferelen manifesteert zich die invloed in de vrije ruimtelijke verdeling en de levendige betrekking van de figuren onderling, terwijl in de portretfiguren van de bouwheren (Sebastokra- tor Kalojan, Prinses Desislava, tsaar Constantijn Asen en tsarina Irene), in de kledij en met name in de individuele weergave van de gezichten gotische invloeden uit het avondland zich manifesteren.

Teruggrijpen naar voor-ikonoklastische voorbeelden is er ook in de Italiaanse schilderkunst van de dertiende eeuw. Maar de Bulgaarse fresken vergroven en archaïseren deze stijltendens. In Berende (veertiende eeuw) is men dit archaïsme gedeeltelijk te boven gekomen en is er meer kans voor de illusionistische licht- schildering van de Paleologentijd (dood van Maria).

door Prof. Dr. W. Sas-Zaloziecky.