Romantiek is een vage term, aangezien romantische elementen te vinden zijn in de muziek van alle tijden. Toch kunnen we de 19e eeuw met recht de eeuw van de romantiek noemen, alleen al omdat het begrip in de tijd zelf door kunstenaars werd gebruikt. Zo schreef de schrijver E.T.A. Hoffmann in verband met zijn tijdgenoot Beethoven over 'het oneindige verlangen dat het wezen is van de Romantiek.' De vroegnegentiende-eeuwse schilderijen van Caspar David Friedrich met eenzame wandelaars die vol verlangen de blik richten op het 'Jenseits', de verte van het geschilderde landschap, blijven, eenmaal aandachtig bekeken, op het netvlies 'gebrand' als icoon van het tijdperk.
De stroming ging samen met de enorme maatschappelijke omwentelingen die de Franse revolutie (1789) in heel Europa in gang had gezet. Beethoven beleefde die tijd heel intens, een tijd waarin het individu zich losmaakte uit de menigte. Met de geschriften van Rousseau en de romans van Balzac en Hugo was de romantiek begonnen als een literaire beweging. Het literaire ging ook in de muziek een belangrijke rol spelen; grote romantische componisten als Berlioz en Liszt lieten zich inspireren door Byron en Scott, terwijl Schumann en Wagner aanvankelijk twijfelden tussen een toekomst in de literatuur of de muziek. In de muziek kregen de emotie,het 'beschrijven' en het 'schilderen' een prominente plaats, en werden zij de drijvende kracht. Zo sprak Liszt van 'het poëtische idee' als bepalende factor voor de vorm en de structuur van een muziekwerk.
Het 'bovennatuurlijke', een belangrijk element in de romantische literatuur, werd ook in de muziek een geliefd onderwerp, bijvoorbeeld in de door Beethoven zo bewonderde 'Scène in de Wolfsschlucht' uit Webers opera Der Freischütz (1820), of in de heksensabbath uit de Symphonie fantastique (1831) van Berlioz. Alles wat de verbeeldingskracht prikkelde en de individuele belevingswereld verrijkte was (en is) het gebied bij uitstek van de romanticus.
