Richard Wagner (Leipzig 1813-Venetië 1883) werd geboren in Leipzig, maar woonde tot zijn veertiende in Dresden. Nadat zijn vader, griffier bij de politie in Leipzig, gestorven was, hertrouwde zijn moeder en verhuisde met haar zeven kinderen naar Dresden. Haar nieuwe man, de acteur, toneelschrijver en portretschilder Ludwig Geyer, was dol op de kleine, temperamentvolle Richard en noemde hem 'mijn kozak'.
Wagner bleef zijn leven lang het idee koesteren dat hij de zoon was van de veelzijdig begaafde Geyer. Deze stierf toen Wagner acht jaar was. Later ging de familie terug naar Leipzig.
Op school blonk Wagner vooral uit in Grieks. Op zijn dertiende vertaalde hij de eerste drie hoofdstukken van Homerus' Odyssee, het begin van een levenslange passie voor de Griekse litteratuur. Later verzamelde hij alle belangrijke Griekse schrijvers in Duitse vertaling en bewonderde vooral Aeschylus. Diens Oresteia, drie tragedies die samen een 'vervolgverhaal' vormen, werd een belangrijke inspiratiebron voor de vier opera's van Der Ring des Nibelungen. Tijdens zijn schooltijd las Wagner ook Goethe, Schiller en Shakespeare. Hij was dertien toen hij zelf een treurspel schreef: Leubald. Het zag ernaar uit dat hij tragedieschrijver zou worden.Twee jaar later besloot hij echter dat er muziek moest worden geschreven bij dit toneelstuk. Ook muziek speelde een belangrijke rol in het gezin. Het was vooral Beethoven, op dat moment een nog levende legende, die de jonge Wagner in vuur en vlam zette. Terwijl de kiem van Wagners creatieve ontwikkeling besloten was in het woord en het drama,kwam de muziek daaruit voort. Dit is wel het opmerkelijkste van zijn toch al niet gangbare ontwikkeling.
Componist en dirigent:
In Leipzig nam Wagner korte tijd piano en vioolles, en studeerde hij een halfjaar lang muziektheorie en contrapunt bij Theodor Weinlig, cantor aan de Thomasschule in Leipzig. Met de muzieklessen op de lagere school in Dresden vormde dit zijn muzikale basis. Zijn grote voorbeelden waren Beethoven en Mozart. In zijn opera Die Feeën (1834) imiteerde hij het Duits-romantische idioom van Weber en Marschner, terwijl hij in Das Liebesverbot (1836) geheel in de greep was van het Italiaanse belcanto van Bellini en Rossini. In Rienzi (1840) baseerde hij zich vervolgens op de Franse grand opéra van Meyerbeer. Zo had hij zich het hele scala aan bestaande operastijlen eigen gemaakt. Flarden van invloeden uit zijn jeugd vindt men tot in zijn laatste werken terug. Maar tijdens het componeren van Derfliegende Holländer (1841), begon zijn eigen persoonlijkheid zich duidelijk af te tekenen. Hij was zich terdege bewust van het belang van dit moment. Aan het eind van de ouverture noteerde hijin dehem typerende gezwollen taal: 'Parijs, nov. 5, 1841. Per aspera ad astra.' ('langs een moeizame weg omhoog naar de sterren). Vanaf 1833 werkte Wagner achtereenvolgens als dirigent aan de theaters van Würzburg, Magdeburg (waar hij zijn eerste vrouw ontmoette, de actrice Minna Planer ), Königsberg en Riga. Hierdoor leerde hij het operarepertoire en het theaterbedrijf goed kennen. De jaren 1840 en 1841 bracht hij door in Parijs, waar hij tevergeefs probeerde als componist voet aan de grond te krijgen. Hier in Frankrijk realiseerde hij zich dat hij 'de meest Duitse Duitser' was, en stortte zich voor het eerst op de Germaanse mythologie. Hij las o.a. Jakob Grimms verhandeling Deutsche Mythologie, het Duitse Nibelungenlied, maar ook het IJslandse epos Edda en de Völsunga sage. Hij stuitte op de legendes van Tannhäuser en Lohengrin, maar met de mythe van de Fliegende Holländer ging hij eerst aan de slag. Het bericht dat zijn opera Rienzi in Dresden zou worden uitgevoerd, deed hem in 1842 besluiten naar Duitsland terug te keren. In Dresden kreeg hij een aanstelling als dirigent aan het Saksische hoftheater, en hier begon hij ook met zijn eigen werken succes te boeken.
In Parijs, Berlijn en Wenen brak de revolutie uit, en in mei 1849 kwamen de burgers van Dresden in opstand tegen de koning van Saksen. Wagner was al geruime tijd gefrustreerd door de benepenheid van de directie van het hoftheater, die zijn hoge artistieke eisen niet honoreerde. Hij koesterde de optimistische gedachte dat hij, door actief aan de strijd deel te nemen, een samenleving tot stand zou kunnen brengen waarin zijn wensen wat betreft de opera in vervulling zouden gaan. Met volle teugen genoot hij van de korte burgeroorlog, maar toen de autoriteiten de zaak weer in de hand hadden moest hijhals over kop vluchten.
Windstilte en bezinning:
In ballingschap woonde Wagner twaalf jaar in Zwitserland (Zürich en Luzem). In deze tijd schreef hij enkele belangwekkende essays: Die Kunst und die Revolution en Das Kunstwerk der Zukunft. Met Das Judentum in der Musik toonde Wagner zich volop antisemiet, een 'ziekte' die destijds in heel Europa heerste en die tijdens de Tweede Wereldoorlog geleid heeft tot de holocaust. Wagners antisemitisme hield nauw verband met zijn nieuwe ideeën over het muziektheater die zich in deze periode begonnen uit te kristalliseren. Zijn uitgangspunt daarbij was het blootleggen van pure, zuiver menselijke emoties. Die dacht hij te vinden in de Germaanse mythologie, volgens hem de gemeenschappelijke achtergrond van het Duitse volk Een parallel zag hij in de Griekse mythologie die het Griekse volk in de Oudheid met elkaar had verbonden. De joden waren in Wagners ogen een storende factor in Duitsland. De joodse cultuur beschouwde hij als tweederangs omdat de joden in de diaspora elementen ontleenden aan de culturen waarin zij als permanente gasten leefden. In zijn belangrijkste geschrift, Oper und Drama (1851), zette hijzich af tegen de gangbare operatraditie met zijn afwisseling van aria's, ensembles en recitatieven (zie opera). Wat hem voor ogen stond was een 'unendliche Melodie' die de onafgebroken stroom van menselijke emoties volgde. Het orkest zou de onuitgesproken gevoelens en gedachten van de personages overbrengen in steeds herhaalde motieven. Door Hans von Wolzogen, uitgever van de Bayreuther Blätter, werden deze later 'Leitmotive' genoemd. Wagner gooide alle bestaande muzikale vormen overboord en structureerde zijn latere opera's, op enkele uitzonderingen na, voornamelijk met harmonische middelen en contrasterende toonsoorten. Hij noemde zijn nieuwe operavorm een 'Gesamtkunstwerk': alle kunsten zouden hierin verenigd worden.
Vriendschappen engerealiseerde idealen:
Wagner wist steeds belangrijke en interessante mensen aan zich te binden, mensen die zijn ideeën en zijn ego bevestigden en hem financieel steunden. Zo was hij bevriend met Franz Liszt die hem hielp en zijn werk uitvoerde en met wiens dochter Cosima hij op latere leeftijd zou trouwen. Een andere belangrijke ontmoeting had Wagner toen hij in 1854 Die Welt als Wille und Vorstellung van Arthur Schopenhauer las. 'Een geschenk uit de hemel,' noemde hij dit boek, en hij sprak van 'mijn vriend Schopenhauer', hoewel hij de oude filosoof niet persoonlijk kende. In Zwitserland raakte hij echter intens bevriend met de jonge Friedrich Nietzsche, toen hoogleraar klassieke talen in Basel. Samen filosofeerden zij over Schopenhauer en over de Griekse toneelschrijvers, en ontwikkelden gedachten die van belang zouden zijn voor het concept van Der Ring des Nibelungen. Nietzsche op zijn beurt schreef Die Geburt der Tragödie aus dem Geiste der Musik, geheel geïnspireerd door zijn vele gesprekken met Wagner. Eveneens in Zwitserland leerde Wagner Mathilde Wesendonk kennen . Zij was de vrouw van Otto Wesendonk, een rijke zakenman die niet alleen zijn projecten financierde, maar hem zelfs in 1857 een huisje ter beschikking stelde naast zijn villa aan het meer van Zü rich. Hier, dicht bij zijn 'muze', zijn ' wenskind', met andere woorden : zijn onbereikbare geliefde, componeerde Wagner de Wesendonck-liederen op teksten van Mathilde, en werkte hij aan Tristan und Isolde. In deze tijd voltooide hij Das Rheingold (1854), Die Walküre (1856) en ook Tristan und Isolde (1859). Hoezeer de partituur van Tristan verweven is met Wagners gevoelens voor Mathilde Wesendonk, blijkt uit een bekentenis in een brief aan haar: 'Dat ik Tristan heb geschreven, daarvoor dank ik je uit het diepst van mijn ziel, voor altijd!'
Terug naar Duitsland: Bayreuth:
In 1862 kreeg Wagner amnestie en stond Duitsland weer voor hem open. Hij begon te werken aan Die Meistersinger von Nürnberg, een ode aan de Duitse kunst . Voor zijn grootse project, Der Ring des Nibelungen, had hij niet alleen geld nodig om in alle rust te kunnen werken, maar ook om speciaal voor de Ring een theater te kunnen laten bouwen. Het jaar 1864 begon in de diepste wanhoop. Op dat moment verscheen een negentienjarige sprookjesprins: Ludwig II, net aangetreden als koning van Beieren. Hij adoreerde Wagner en bood aan hem volledig financieel te ondersteunen. In 1872 werd de eerste steen van het Festspielhaus gelegd, en vier jaar later vond daar de eerste integrale uitvoering plaats van Der Ring des Nibelungen.
In datzelfde jaar 1864 vond hij 'de vrouw van zijn leven': Cosima von Bül. Zij was de dochter van zijn vriend Franz Liszt en de vrouw van dirigent Hans von Bü low, een van de meest toegewijde pleitbezorgers van zijn muziek. In 1870 trouwden zij; hun nieuwe domicilie was het idyllische Triebschen aan het meer van Luzem. De drie kinderen, Isolde, Eva en Siegfried, waren al in de jaren daarvoor geboren. Dankzij Ludwig baadde de componist nu in weelde, en dankzij Cosima werd hij in de watten gelegd en op zijn wenken bediend. Dit waren de jaren waarin hij Die Meistersinger voltooide (1868). Vervolgens werden ook de twee laatste opera's van de Ring gerealiseerd: Siegfried (1871), het werk waarmee Wagner oorspronkelijk de hele onderneming was begonnen, en Götterdämmerung (1874).
Na de première van de Ring in 1876 stortte de 64 jarige componist zich met tomeloze energie op de compositie van Parsifal. De première van deze opera op een half christelijk, half heidens-Germaans gegeven, vond plaats in 1882 in Bayreuth onder leiding van de joodse dirigent Hermann Levi. Op 13 februari 1883 stierfWagner in Venetië aan een hartinfarct. Hij werd in Bayreuth begraven, en Hermann Levi dirigeerde bij die gelegenheid de treurmars uit Götterdämmeru
Wagners invloed strekte zich uit tot ver in de 20e eeuw. Met name het raadselachtige akkoord waarmee de Tristan begint (f-b-dis-gis) heeft geleid tot de crisis in de harmonische taal van de romantiek, en tevens tot het ontstaan van de atonale muziek.
Oeuvre:
14 opera's;1 symfonie; ca.17 korte orkestwerken zoals ouvertures, marsen en entr'acte muziek; Siegfried ldyll voor klein orkest; g koorwerken (merendeels gelegenheidswerken), liederen en wat gelegenheidswerken voor piano; vele essays.
