Nationalisme is een culturele en politieke beweging tijdens de 19e en vroege 20ste eeuw die in veel Europese landen en in Amerika leidde tot de ontdekking van de eigen cultuur én tot de bevrijding van vroegere onderdrukkers.
Het is niet altijd duidelijk wat eerder kwam, de interesse voor de 'roots' of het politieke idealisme. Al aan het begin van de 19e eeuw werd met het verzamelen van volkssprookjes in Duitsland een impuls gegeven aan het onderzoek naar de eigen cultuur die alle Duitse staten en staatjes met elkaar verbond (1812 editie van Kinderund Hausmärchen, verzameld door de gebroeders Grimm). In 1815 werd de Duitse Bond gevormd, een voorloper van de Duitse eenheid. In het door Oostenrijk onderdrukte Italië werd vanaf midden 19e eeuw Verdi met zijn nationalistisch gekleurde opera's het symbool van de Italiaanse vrijheidsstrijd; de leuze 'Viva Verdi' stond voor 'Viva Vittorio Emanuele Re d'Italia' (leve Victor Emanuel, koning van Italië). In Rusland, lange tijd overspoeld met de Franse taal en de Italiaanse opera, ontstond ca. 1860 een heftig nationalistische beweging onder de componistenvriendenclub rondom Balakirev (het Machtige Hoopje). Omstreeks 1888 trokken Janacek, en 16 jaar later Bartók en Kodaly erin Moravië en Hongarije op uit om volksliederen te verzamelen; alledrie waren ook betrokken bij de politiek van hun land. Het door Oostenrijk overheerste Tsjechoslovakije werd in 1918 een onafhankelijke republiek. Rond 1890 was Sibelius hevig geïnteresseerd geraakt in de Finse volksmuziek en het volksepos de Kalevala, en voelde zich betrokken bij de nationalistische beweging van de afwisselend door Rusland en Zweden onderdrukte Finnen. In 1917 werd de Finse onafhankelijkheid een feit.
In Duitsland kwam na 1933 het nationalisme in het teken te staan van 'Blut und Boden'. Het was een aanloop tot de gruwelijkheden, tijdens de Tweede wereldoorlog aangericht door de nazi's (de Nazional Sozialisten). Lang heeft elke vorm van nationalisme met terugwerkende kracht verdacht geleken, ook wanneer het de muziek betrof. Maar langzamerhand kunnen we de vooroordelen terzijde leggen en genieten van de enorme variatie en rijkdom aan nationale idiomen in de klassieke muziek die het 19e-eeuwse nationalisme heeft teweeggebracht.
