Iannis Xenakis (Braila, Roemenië 1922-Parijs 2001) was een Grieks-Franse componist, architect en mathematicus, die met zijn door de architectuur geïnspireerde en op rekenkundige principes gebaseerde muziek in de jaren '60 van de vorige eeuw internationale bekendheid kreeg.
Xenakis' preoccupatie met architectuur en mathematiek vindt zijn neerslag in -vaak op grafische tekeningen teruggaande 'klankgebouwen', waarin de componist gebruikmaakt van wiskundige concepten en geautomatiseerde processen. In 1974 ontwierp hij een digitale compositiemachine waarmee tekeningen van een schijf naar rekenprogramma's worden gestuurd en in klank omgezet. Ondanks zijn rationele en technische aanpak creeerde Xenakis werken van directe uitdrukkingskracht en een fysiek-ruimtelijke aanwezigheid.
Toen lannis Xenakis in 1947 zijn Griekse vaderland verliet en zich voor altijd in Parijs vestigde had hij reeds een bewogen leven achter de rug. Geshockeerd door de gruwelen van de Tweede Wereldoorlog had Xenakis zich in de jaren '40 tijdens zijn studietijd in Athene-hij studeerde muziek en bouwkunde- aangesloten bij een anti-fascistische verzetsgroep. Hij werd in deze verzetsstrijd door een Britse tank zwaar gewond, waaraan hij een diep litteken in zijn gezicht overhield. In 1945 werd hij door de fascistische regering bij verstek ter dood veroordeeld. Deze dramatische gebeurtenissen waren van grote invloed op Xenakis' kunst: zijn verzet tegen het fascisme en zijn communistische overtuigingen, die tot een actieve deelname aan de Parijse studentenrevolutie van 1968 leidden, vonden hun neerslag in zijn radicale en op mathematische wetmatigheden gebaseerde muziek.
In Parijs was Xenakis aanvankelijk werkzaam als assistent van de beroemde Franse architect Le Corbusier. Hij werkte mee aan diverse architectuurprojecten, zoals het klooster van La Tourette. In 1958 ontwierp hij voor de Wereldtentoonstelling in Brussel het Philips-paviljoen; aan dit ontwerp lagen berekeningen van een compositie Metastasis (1954)ten grondslag. Daarnaast studeerde hij (tussen 1950 en 1953) compositie en muziektheorie bij Olivier Messiaen en bij de Schönbergen Webern-kenner Hermann Scherchen in het Italiaanse Gravesano. Zijn intensieve studie van wiskundige theorieën inspireerde hem tot de ontwikkeling van zijn concept van de 'stochastische' muziek (afgeleid van het Griekse 'stochos' (doel), een term uit de waarschijnlijkheidstheorie) . In 1966 stichtte Xenakis in Parijs de Equipe de Mathématiques et d'Automatiques Musicales (EMAMU, sinds 1972 CEMAMU = Centre d' Et udes de Mathématiques et Automatiques Musicales). Hij was enkele jaren verbonden aan de lndiana University te Bloomington (USA) als hoogleraar in de mathematische en mechanische muziek. Samen met Pierre Boulez spande hij zich in voor de oprichting van een elektronisch onderzoeksinstituut in Parijs (I RC AM, lnstitut de Recherche et de Coordination Acoustique/Musique). Xenakis' kwaliteiten op het gebiedvan de archit ectuur, de mathemathiek en de muziek manifesteerden zich ten slotte in de uitvinding van een digitaal programma waarmee grafische ontwerpen in muziek kunnen worden vertaald. Xenakis stierf in 2001 in Parijs.
Oeuvre
42 orkestwerken; 20 koorwerken; 8 vocale werken (solistisch met begeleiding); 47 kamermuzikale werken;19 werken voor solo-instrumenten;16 tapecomposities (waaronder grootschalige audiovisuele ruimtecomposities) en diverse muziektheoretische geschriften.[es]
