XYZ van de klassieke muziek

Katja Reichenfeld (2003)

Gepubliceerd op 15-03-2017

Dodekafonie

betekenis & definitie

Dodekafonie (Gr. dodeka, twaalf) is een twaalftoonssysteem, compositiesysteem waarbij wordt uitgegaan van de gelijkwaardigheid van alle twaalf tonen van de chromatische toonladder.

Arnold Schönberg was de ontwerper van het systeem, hoewel Jozef Matthias Hauer beweerde als eerste een vergelijkbaar systeem te hebben bedacht. Vooraf ging een fase waarin de tonaliteit werd losgelaten. De aanzet hiertoe was al gegeven door Wagner met zijn Tristanakkoord (f-b-dis-gis,1859), en door atonale passages in werken van o.a.Strauss,Skryabin, Liszt en Debussy. In het derde en vierde deel van zijn Tweede strijkkwartet (1908) liet Schönberg de tonaliteit geheel los. De muziek begon te zweven en werd niet meer bepaald door de zwaartekracht die een 'landing' in de grondtoon deed verwachten. 'lch fühle Luft von anderen Planeten,' zong de aan de kwartetbezetting toegevoegde sopraan in de woorden van Stephan George. Terwijl Schönberg in deze fase intuïtief te werk ging, bepaalde hij in de jaren hierna uiterst cerebraal de strenge regels van het twaalftoonssysteem. De werken die ontstonden tussen 1920 en 1923, o.a.de Vijf stukken voor piano op. 23, zijn de eerste dodekafonische werken. Ter verklaring van zijn systeem sprak Schönberg van 'de emancipatie van de dissonant'. Alle twaalf tonen waren gelijk en kwamen even vaak 'aan de beurt' in een vaste reeks die door de componist werd vastgesteld, en die vervolgens het 'bouwmateriaal' vormde van de muzikale constructie. In het twaalftoonssysteem kan de reeks op een willekeurige toonhoogte beginnen, maar de onderlinge intervallen blijven gelijk. Er worden verschillende versies gebruikt: de standaardreeks, de kreeft (de reeks van achteren naar voren), de omkering (de richting van de intervallen wordt omgedraaid) en de kreeftsomkering (een combinatie kreeft en omkering). In totaal kent een reeks 48 verschijningsvormen. Uit de dodekafonie kwam in de jaren '50, na de dood van Schönberg, het serialisme voort.