Iedere afwijking in het regelmatig beloop der levensuitingen is een ziekte,hetzij de afwijking meer plotseling (acuut) optreedt, hetzij ze een meer slepend (chronisch) verloop heeft. Oogenschijnlijk moge een ziekte zich voordoen als beperkt tot één orgaan, dit is inderdaad slechts schijn; in feite grijpt iedere plaatselijk begonnen afwijking (min of meer herkenbaar) in op het geheel der levensuitingen.
Ziekte kan het gevolg zijn van een aangeboren gebrek aan een of meer organen, ook kan zij optreden als gevolg van slijtage, doch meestal is ziekte het gevolg der inwerking van een van buitenaf optredenden schadelijken invloed, bijv. mechanisch in den vorm van slag of stoot; physisch als overmatigen toevoer of onttrekking van warmte, inwerking van electrische energie, van overmatig licht; scheikundig als vergiftiging, inwerking van bijtende stoffen; biologisch als toevoer van een teveel of onthouding van voor het leven onmisbare voedingsstoffen. Ook levende wezens kunnen hun schadelijken invloed doen gelden, parasieten van hooger orde (wormen, luizen e.d.) en bacteriën.
Het lichaam bezit natuurlijke verweermiddelen om zich tegen allerlei schadelijke invloeden te verdedigen. Zoolang ze de overhand behouden zonder dat stoornissen in de levensuitingen merkbaar optreden, heet de mensch gezond; schieten zij, door welke toevallige omstandigheden dan ook, tekort, dan volgt een strijd gedurende welken de mensch ziek heet.
Op den duur kan het tekort aangevuld worden op eigen kracht of met de hulp der geneeskunde, of wel het tekort kan groeien en het eind van den strijd is de dood.Het duidelijkste beeld van dien strijd geven de ziekten veroorzaakt door bacteriën. Zijn levende ziekteverwekkende bacteriën in niet te groote hoeveelheid het lichaam binnengedrongen, dan worden zij door natuurl. verweermiddelen onschadelijk gemaakt vóór zij door groei te talrijk geworden zijn om vernietigd te kunnen worden. Of wel: onder ziekte-verschijnselen, o.a. koorts, wordt het lichaam geprikkeld tot verhoogden en verbeterden aanmaak van verweermiddelen tot de bacteriën overwonnen worden en genezing volgt. De invasie kan zóó groot zijn of de binnengedrongen bacteriën zóó venijnig, dat daartegen normale verweermiddelen niet zijn opgewassen. Door verzwakkende invloeden kan een lichaam het vermogen tot produceeren van verweermiddelen tijdelijk missen. In die gevallen verliest het den strijd.
Naarmate het wezen van den strijd tusschen lichaam en bacterie meer gekend werd is de geneeskunde beter in staat geraakt om het lichaam te helpen. Zoo brengt men bijv. bij diphtherie in het menschelijk lichaam een dierlijk serum, dat verweermiddelen bevat, door het dier gevormd bij het doorstaan der ziekte, en dus medewerkt om de binnengedrongen bacteriën onschadelijk te maken. Bij vaccinatie met koepokstof wordt de betrekkelijk onschadelijke koepok-ziekte verwekt, waardoor het lichaam geprikkeld wordt tot verhoogden en verbeterden aanmaak gedurende langen tijd, soms voor het leven, van verweermiddelen, welke ook werkzaam zijn bij infectie met de zooveel gevaarlijker menschenpokziekte. — Zie de vsch. samenstellingen met → Zieken- en → Ziekte-.
H. Damen.
Ofschoon bij de primitieve volken natuurlijke ziekteoorzaken niet geheel onbekend zijn, worden toch verreweg de meeste ziekteverschijnselen toegeschreven aan hoogere machten (toovenaars, kwade geesten, enz.). Een veelvuldig voorkomende gedachte is, dat pijn veroorzaakt wordt door steenen of andere voorwerpen, die in het lichaam getooverd zijn. De behandeling van de ziekten komt overeen met den vermeenden aard van de kwaal. De overgeleverde ervaring heeft den primitieven volken de beschikking gegeven over meerdere geneesmiddelen, die goede resultaten opleveren en die dan ook door onze moderne wetenschap worden aanvaard, zooals bijv.: massage, zweetbaden, aderlaten. Hier en daar wordt zelfs inenting toegepast als middel om ziekten te voorkomen. Ook operatief ingrijpen is niet onbekend; zoo schijnt het doorboren van den schedel (trepanatie), blijkbaar in gevallen van krankzinnigheid, vroeger veel voorgekomen te zijn; geneeskrachtige kruiden kennen zoo goed als alle volken.
Wordt de ziekte aan hoogere machten geweten, dan moeten toovenaars die machten bedwingen. Ingetooverde voorwerpen trachten zij door zuigen op de pijnlijke plaats te voorschijn te brengen.
Amuletten, van allerlei aard, worden zeer veel gedragen, niet enkel als sieraad, maar vooral om zich te beveiligen tegen den invloed van booze geesten en om ziekten te voorkomen.
Bouwman.
