Katholieke Encyclopaedie

Uitgeverij Joost van den Vondel (1933-1939)

Gepubliceerd op 22-10-2019

Transvaal

betekenis & definitie

Provincie der Unie van Zuid-Afrika. Voor aardrijkskunde en kaart, planten en dieren, bevolking, soc. en econ. ontwikkeling, bronnen van bestaan, bestuursvorm, godsdienst, statistiek en literatuur, zie onder ➝ Unie van Zuid-Afrika.

Geschiedenis Deze begint na den Voortrek (1836). Uit praehistorische tijden waren inlichtingen beschikbaar van jagers, verkenners, veekoopers en gelukzoekers en inboorlingen. Gedurende honderd jaar werd T. het tooneel, waar van 1836 tot 1902 met de wapenen, daarna met het stembiljet gestreden is tusschen Boer en Brit: vaderlandsliefde tegen imperialisme. Toen de Voortrekkers in den slag van Bloedrivier (1838, zie ➝ Pretorius, 1°, en ➝ Dingaansdag) tegen de Zoeloes aan Christendom en beschaving de overwinning hadden verzekerd over heidendom en geweld, en orde en wet gevestigd in de republiek Natal, nam de Brit bezit van het land (1843). Vooral op aandrang der vrouwen trok de meerderheid der Boeren terug over de Drakensbergen naar den Oranje-Vrijstaat onder Andries W. Pretorius.

In 1838 had Hendrik Potgieter, leider der onverzoenlijkste anti-Britsche elementen, reeds Potchefstroom gesticht; zijn volgend rustpunt was Rustenburg, vandaar trok hij tot in de woeste Zoutpansbergen. Hij besefte de waarde van een zeehaven en onderhandelde daarover met de Portugeezen te Delagoabaai (1845). Wat later T. heette, was onbewoond: Umsiligazi, die in 1817 gevlucht was uit Natal voor den wreedaard Tsjaka (in 1829 vermoord door zijn broer Dingaan), had het geheele Transvaal-gebied uitgemoord en een woestenij geschapen tusschen zich en zijn meester, voor hij in 1838 de Limpopo overtrok en in het tegenwoordig Rhodesië zich een nieuw rijk stichtte.

Na de proclamatie van 1848, die den Vrijstaat tot Britsch gebied verklaarde, trok de meerderheid der Boeren uit dat gebied ook over de Vaal, meest naar de districten Potchefstroom, Rustenburg en Lijdenburg. Engeland was onwillig langer geld en soldaten te leveren voor veroveringen op Bantoes en Boeren en sloot in Jan. 1852 met Pretorius de Conventie van Zandrivier, waarbij de Boeren, woonachtig ten N. van de Vaal, ca. 5 000 gezinnen sterk, onafhankelijk verklaard werden van het Britsche gezag. Engeland verklaarde plechtig zich niet met hun interne aangelegenheden te zullen bemoeien, beide partijen zouden geen oorlogsmateriaal aan inboorlingen leveren en vestiging over en weer stond ieder vrij. Vele vrijheidlievende Vrijstaters trokken over de Vaal, de Volksraad bekrachtigde de Conventie, de diplomatische Pretorius en de vuurvreter Potgieter, die zijn wensch gekregen had, verzoenden zich met elkander in Maart 1852 en in 1856 kreeg de nieuwe staat den naam van Z. Afr. Republiek met het in 1856 gestichte Pretoria als hoofdstad.

De periode 1852-’72 wordt gekenmerkt door de onderwerping van veestelende Kafferstammen en vestiging van wet en orde onder hen; in dezen tijd gewenden zich de vrijgevochten Boeren, die levenslang door woestenijen rondgedoold hadden, aan ordelijke samenleving in staatsverband en andere burgerplichten. In 1855 werd de Hervormde Kerk, in 1859 de Gereformeerde (Dopper-) Kerk gesticht. Het eerste goud werd ontdekt in 1867, de eerste diamanten in 1869; dit had instrooming van minderwaardige Europeesche elementen tengevolge en een twist over het eigendomsrecht der vindplaatsen tusschen Boer en Brit; in 1870 maande de Britsche Hooge Commissaris (de gouverneur der Kaapkolonie) de Boeren, om de eigendomsrechten van Kafferkapiteins op gronden met mineralen te ontzien; Groot-Brittannië nam hen onder zijn bescherming. Het volgend jaar benoemden Boer en Brit luit.-gouverneur Keate van Natal tot scheidsrechter in de kwestie van deze gronden; deze wees den eigendom ervan toe aan de Kafferkapiteins en stelde, in strijd met de Zandrivier-conventie, hen en hun bezit onder Britsche bescherming. Deze uitspraak werd in 1877 door de Britsche regeering bevestigd.

Ondertusschen was in 1872 president Mart. Wessel Pretorius, een nuchter volksman, opgevolgd door Thomas François Burgers, een studeerkamer-idealist. De behoefte aan onbelemmerd handelsverkeer met de buitenwereld leidde tot het zoeken naar een zeehaven. Hierover ontstond bezorgdheid bij Natal, dat Durban als de haven van T. beschouwde. Met den mineralenrijkdom vormde dit de voornaamste oorzaak van de annexatie van T. in 1877 door sir Theophilus Shepstone, welke geschiedde onder voorwendsel van zwak inboorlingenbeleid en financieel wanbeheer in T. Van 1877 tot ’80 werden verschillende deputaties naar Engeland gezonden, echter zonder eenig succes.

Op ➝ Dingaansdag (16 Dec.) 1880 werd de vierkleur geheschen. Het driemanschap, Krüger, Joubert en Pretorius riep de republiek uit. De Eerste Vrijheidsoorlog, 1880-’81, volgde, onder welken de Engelschen in den slag van Amajoeba verslagen werden. Het gevolg van het verzet der Boeren was, dat in 1884 de Conventie van Londen besloot tot vrijverklaring, behalve in buitenlandsche zaken. In 1896 had, in vollen vredestijd, de strooptocht van ➝ Jameson plaats. Op den hieruit ontstanen Tweeden Vrijheidsoorlog, 1899-1902, volgde in 1902 de Vrede van Vereeniging. De hier genoemde Vrijheidsoorlogen zijn uitvoerig besproken in het artikel ➝ Boerenoorlog.

In 1907 werd een Vertegenwoordigend Bestuur ingevoerd, waarbij generaal Botha eerste minister werd. Ten slotte werd T. in 1910 een der vier provincies der ➝ Unie van Zuid Afrika (voor verdere gesch. zie aldaar).

Lit.: G. McCall Theal, Hist. of S. A. (5 dln. Londen 1888); Godée Molsbergen, Gesch. van Z. A. (Londen 1910); W. J.

Leyds, De Eerste Annexatie van de Transvaal (1906); prof. Geo. Cory, The Rise of S. A.; Eric Walker, History of S. A. (1928).