Arnhem - hoofdstad prov. Geld., aan den Rijn.
Markt- en winkelstad. Verkeersknooppunt. Centrum vreemdelingenverkeer. Omvat de stad, de buurtschap Schaarsbergen, landgoederen en verspreide woningen. Bestaat uit een laag gedeelte in het Z.O.
(Amhemsche Broek) en hooger deel in het N. tegen den Veluwezoom (Waterberg). 6 750 ha. Aantal inw. (1 Jan. 1932) 79 322, waarvan 41,2% Kath., 39,11% Ned. Herv., 4,11°/0 Geref., 2,06 % Evang.Luth., 1,64% Isr.,3,06% tot andere en 8,82% tot geen gezindte behooren.
De goede waterverbindingen, spoorwegen en straatwegen maakten van A. het drukste markt- en winkelcentrum van Gelderland, en een vestigingsplaats van den eersten rang.
Plattegrond. De oude stadskern wordt gevormd door de Markt, St. Eusebiuskerk en naaste omgeving. De oude vestingwerken werden tusschen 1829 en 1854 gesloopt en veranderd in singels (de Jans- en Eusebiussingel). Door den aanleg van den spoordam voor de lijn Amsterdam-Arnhem (1846), doorgetrokken naar het Duitsche spoorwegennet (1856), werd A. ingesloten door dezen dam in liet N. en den Rijn in het Z. Uitbreiding, door de sterke vestiging noodzakelijk, deed het nieuwe A. ontstaan ten N. van de lijn. Door enkele viaducten met het oude A. verbonden, werden het Velper- en Willemsplein voorname verkeerscentra. Door aankoop van het landgoed K l a r e n d a l (1888) ontstond in het N.O. de gelijknamige arbeiderswijk.
Ten Z. van de lijn door ophooging van het Broek de zgn. Boulevardwijk. Om het aangekochte S o n sb e e k (1899) en aansluitende Klarenbeek, thans twee stadsparken, liggen in wijde bebouwing enkele villaparken o.m. „De Braamberg”. De wijken Paaschberg en Geitenkamp in het N.O. ontstonden pas de laatste jaren, De uitbreidingen in het W.,de „Gulden Bodem” en Hoogkamp zijn reeds geprojecteerd en in exploitatie. In het N. is op „Alteveer” het nieuwe gemeenteziekenhuis als centrum voor nieuwe uitbreiding in 1932 gereed gekomen.
Bezienswaardigheden. Het oud Hollandsche karakter van A. is door uitbreiding en verbouwingen verloren gegaan. Enkele gebouwen spreken nog van het verleden. De S t. Walburgiskerk (1391) in Gotischen stijl is de oudste kerk van A. Van 1583 tot 1806 gebruikt als arsenaal en stadsmagazijn, werd ze door Lod. Napoleon aan de Kath. teruggegeven. Waardevolle ramen en schilderijen (Vlaamsche School), preekstoel en hoogaltaar. De Groote Kerk. vóór de Hervorming S t. E u s e b i u s k e r k, is een laat-Gotisch bouwwerk uit de 2e helft der 16e eeuw.
Opgetrokken in baksteen met zandsteenversieringen. Plattegrond een kruisvorm, waarbij het koorgedeelte niet loodrecht, maar eenigszins Noordwaarts ten opzichte van het dwarsschip is geplaatst. Inwendig gerestaureerd (1894—1902), met graftombe van Karei van Gelder, andere grafmonumenten, gebrandschilderde ramen, preekstoel, orgel e.a. Een klokkenspel in den 90 m hoogen toren. Het stadhuis (15e eeuw) met Renaissance gevel is het gerestaureerde D u ivelshuis van Maarten van Rossum (Duivelshuis naar de drie saterbeelden boven den ingang). In het gebouw beeldhouwwerk-wapens van A. geslachten. Sabelpoort (14e eeuw) een rest van de vroegere vesting.
Het Gouvernementsgebouw staat op de plaats van het vroegere Hertogelijke Hof. Gemeentemuseum (oude Waaggebouw) toont gedenkstukken uit de geschiedenis van stad en provincie, tevens oude en moderne kunst, o.m. portretten van Karel van Gelder, Maarten van Rossum; beeldhouwwerken, glas. porcelein, aardewerk. De Kath. St. Eusebiuskerk in Gotischen stijl dateert uit 1864: preekstoel en hoogaltaar. Ned. Herv. Koepelkerk uit de 19e eeuw.
Het Neder 1. Openluchtmuseum op den Waterberg bevat een groeiende verzameling documenten uit de verdwijnende Ned. plattelandscultuur, boerenwoningen, molens enz. Het erbij hehoorende museumgebouw merkwaardige kleederdrachten, gebruiksvoorwerpen, sieraden, voertuigen enz. Tevens een openluchttheater. Op de grens van Oosterbeek ligt Mariëndaal, vóór de Hervorming een klooster der Reguliere Kanunniken. Bronbeek, het Kon.
Koloniaal Militaire Invalidenhuis, wapens, vlaggen c.d. uit Indische oorlogsjaren. M u s i s S a c r u m (1847) aan het Velperplein: concerten (Arnhemsche Orkestvereeniging). Bekend zijn verder Burger’s Dierenpark, Gebouw Ned. Heide Mij met Aquarium en de parken Sonsbeek, Klarenbeek en Rosendaal. De vaste Rijnbrug in wording zal het toerisme zeker nog bevorderen.
Beteekenis. Hoofdstad van Gelderland. De verschillende bestuurslichamen der provincie zijn er gevestigd. Woonplaats Commissaris der Koningin; gerechtshof, arr. rechtbank, kantongerecht. De laatste eeuwen, door zijn gunstige ligging aan rivier en landwegen, een handelscentrum, vooral doorvoerhandel. Industrie op de tweede plaats. In latere tijden is Arnhem, door zijn centrale ligging en gunstige verkeerswegen, de markt- en winkelstad voor de omgeving: Veluwe, Achterhoek, Betuwe, Lijmers, Land van Maas en Waal.
Met den aanleg van de spoorlijnen (1846) kwamen vreemdelingenverkeer en vestiging als economische factoren op (hotel- en pensionwezen). Een eigenlijke industriestad is A. nog niet, hoewel diverse groote bedrijven er gevestigd zijn, o.m. Algemeene Kunstzijde Unie; Holl. Metallurgische bedrijven; Stokvis’ Kon. Fabriek voor Metaalwaren; N.V. Arn.
Sleephelling. Daarnaast industrie van machines, motoren, azijn, sigaren, tabak, cartonnage, verbandmiddelen, chemicaliën e.a. Een nieuw industrieterrein in het O., aansluitend aan het spoorwegemplacement en de Rijnkade, komt in gebruik. Scheepvaartverbinding met vele plaatsen in het binnenland. In A. zijn gevestigd twee regimenten infanterie en het korps rijdende artillerie.
Verzorging der bevolking. A. telt zeven parochies. De stichting ,,I n s u l a Dei” van de Zusters van Tilburg heeft een aantal Kath. meisjesscholen en een bestedelingenhuis. Het St. Elisabethgasthuis. bestuurd door de Barmhartige Zusters van den H. Franciscus (Westfalen). Mariaschool door de Zusters der Godd.
Voorzienigheid. De Soeurs du Sacré Coeur hebben hier een meisjespensionaat. De Kath. H.B.S. en klooster onder leiding der Missionarissen van het H. Hart.
Er zijn in A. een Kath. H.B.S., Christelijk Lyceum en van de gemeente: een gymnasium, twee H.B.S. en H.B.S. voor meisjes en Handelsavondschool. Verder een Kath. Kweekschool (onderwijzeressen), Rijkskweekschool, Ambachtsschool p.a. Het gemeentebestuur van A. schonk aan het » Cseh-Instituut in bruikleen een villa, waarin het Esperanto-huis is gevestigd.
Het Rijksarchief bevat naast de archieven der voormalige Leenkamer, Hof van Gelder en Rekenkamer veel bescheiden over de stedelijke en gewestelijke geschiedenis. De Openbare Bibliotheek met vele oude kloosterboekerijen en de geheele bibliotheek der vroegere Harderwijksche Hoogeschool.
Lit. : Tijdschrift Econ. Geogr. (XI, 250 vlg.); Arnhem en zijn toekomstige ontwikkeling (uitgave V.V.V. ,,Verkeershuis” Arnhem). Heys.
