ligt besloten in de door Christus aan de Kerk geschonken jurisdictie. Zij omvat luidens de bepalingen van het Kerkelijk Wetboek de bevoegdheid om te oordelen;
1. over kwesties die geestelijke, d.i. godsdienstige zaken en daarmede verbonden aangelegenheden betreffen;
2.over de schending van de kerkelijke wetten;
3.over alle zaken, zowel civiele als criminele, betreffende personen die het privilegium fori genieten, te weten de geestelijken en religieuzen, die nl. niet voor de staatsrechtbanken mogen worden gedaagd, maar door eigen kerkelijke rechtbanken moeten worden berechtigd. Wat echter de lagere geestelijkheid betreft verzaakt de Kerk in concordaten vaak ten dele aan dit privilege, terwijl in andere landen, als België, dit privilege voor de lagere geestelijkheid door afschaffend gewoonterecht is opgeheven.
De inrichting en de bevoegdheid van de kerkelijke rechtbanken, en ook de door deze te volgen procedure, worden door het Kerkelijk Wetboek geregeld. Aan de paus, die zelf door niemand kan worden geoordeeld, is het van rechtswege voorbehouden te oordelen:
1. over staatshoofden, hun zonen en dochters en de naaste troonopvolgers;
2. over kardinalen en gezanten van de H. Stoel;
3. over bisschoppen (ook titulaire bisschoppen) in criminele (niet civiele) zaken. Aan de rechtbanken van de H. Stoel is de rechtspraak gereserveerd over residerende bisschoppen (niet de titulaire) in civiele zaken en over diocesen en andere aan de paus onmiddellijk onderworpen kerkelijke rechtspersonen (exempte kloosters enz.). Verder heeft iedere gelovige ter wereld steeds het recht zijn zaak aan de H. Stoel voor te leggen, en dit te allen tijde, zelfs indien de zaak reeds voor een andere rechtbank aanhangig is. In principe zijn echter voor alle andere zaken de gewone rechtbanken bevoegd, met name de rechtbank waar beklaagde of verweerder zijn domicilie, of quasi-domicilie heeft, de rechtbank van de plaats waar een contract werd aangegaan en de rechtbank van de plaats waar het misdrijf werd bedreven.
De rechtspraak in eerste instantie wordt normaal verzekerd door de diocesane (of archidiocesane) rechtbanken. Ieder diocees heeft nl. zijn eigen diocesane rechtbank, bestaande uit een officiaal (de voorzitter), eventueel een vice-officiaal, verscheidene rechters, een verdediger van het recht of openbaar ministerie, de verdediger van de band, die nl. in desbetreffende zaken de geldigheid van huwelijken of wijdingen heeft te verdedigen, de griffier en verscheiden beambten. In tweede instantie oordeelt de metropolitane rechtbank, d.i. de diocesane rechtbank van de aartsbisschop, Voor zaken die in eerste instantie voor de diocesane rechtbank van de metropolitaan geoordeeld worden, wordt als rechtbank van beroep de diocesane rechtbank van een ander diocees van de kerkprovincie, met goeddunken van de H. Stoel, aangewezen: in België is dit Gent, in Nederland Haarlem. De rechtbanken van de H. Stoel zijn de hogere rechtbanken.
De H. Romeinse Rota, een collegiale rechtbank, thans uit zestien auditeurs (rechters) bestaande, aan wier hoofd een deken staat, oordeelt wel in eerste instantie over zaken die de H. Stoel zijn voorbehouden, maar is eigenlijk hof van hoger beroep. Zij oordeelt nl. over de zaken die reeds in eerste instantie door een diocesane rechtbank werden geoordeeld en in beroep direct voor de H. Stoel worden gebracht, en ook voornamelijk in laatste instantie over de zaken die voor andere rechtbanken of voor haar zelf reeds in tweede instantie werden behandeld, maar die nog niet definitief zijn beslecht. De Apostolische Signatuur, collegiale rechtbank van kardinalen (tegenwoordig zes), met een kardinaal-prefect aan het hoofd, is het hoogste gerechtshof in de Kerk; zij oordeelt niet over het feit, maar alleen over de wetsinterpretatie en de vormelijkheden (Hof van Cassatie).
Ook heeft de Congregatie van het H. Officie een zekere beperkte rechtsprekende macht, met name voor alle zaken waarin geloof of zeden zijn betrokken. De H. Penitentiarie heeft alleen bevoegdheid voor gewetenszaken.
De kerkelijke processen die het meest voorkomen betreffen de geldigheid van huwelijken. De kerkelijke processen hebben deze bijzonderheden, dat zij niet in het openbaar worden gevoerd, zodat alleen die personen worden toegelaten, wier aanwezigheid noodzakelijk wordt geacht, en verder dat zij volkomen schriftelijk en, indien dit mogelijk is, in de Latijnse taal worden opgemaakt. (zie platen Vaticaanstad.) w. o.
