Collectieve cognitieve dissonantie is als mensen vast houden aan iets, tegen beter weten in. Is de werkelijkheid ontkennen en vervolgens met kracht op eigen aambeeld hameren en er heilig van overtuigd raken dat de eigen werkelijkheid is zoals die is.
Religies en godsdiensten kennen collectieve denkramen en ieder mens zoekt bevestiging van zijn eigen denkraam (confirmation bias). Als een gebeurtenis niet in het frame van een gelovige past ontstaat een mentale spanning van klopt-dit-nog? Deze schurende vraag lost zich op door er juist nog meer in te geloven. Een voorbeeld is de epifanie of openbaring. Tegenstrijdige of dissonante gevoelens rond een openbaring zorgen zelden voor scepsis of twijfel maar veel vaker voor een rotsvast geloof in de openbaring. Onderdrukking van cognitieve dissonanties bevordert consonanties, levert gelijkgestemdheid op.
Collectieve dissonante gevoelens zijn onaangenaam. De dissonantie of wanverhouding tussen realiteit en fictie - bijvoorbeeld tijdens morele paniek - zorgt voor een collectief niet-pluis-gevoel. Dit gedeelde gevoel geeft onrust, moet teniet worden gedaan, leidt tot struisvogelgedrag. Reductie van collectieve cognitieve en van morele dissonanties versterkt soms het geloof in een naderend einde.
Collectieve cognitieve dissonanties komen voor binnen politieke partijen, organisaties met een ideologie, de wereld van de wetenschap etc. Een president en zijn directe omgeving kan bijvoorbeeld ziende blind zijn. Zij praten recht wat krom is en blijven hameren op eigen gelijk terwijl het land implodeert. Vertellen zichzelf een leugen om bestwil.
Cognitieve dissonantie is vooral bekend op individueel of microniveau. Een vrome wens die niet in vervulling ging wordt omgebogen tot een wens waar iemand toch al weinig fiducie in had. Op microniveau levert dit zelden ernstige schade op. Cognitieve dissonantie op collectief of macroniveau is ernstiger omdat de gekozen oplossingen vaak vluchtwegen zijn die voor de samenleving zeer verkeerd kunnen uitpakken.
