Kantakouzenos is de naam van een beroemd Grieksch geslacht, hetwelk in de geschiedenis van het Byzantijnsche rijk reeds in de 14de eeuw voorkomt. Daartoe behoort Johannes Kantakauzenos, die zich ten tijde der Byzantijnsche keizers Andronicus II en III als veldheer en staatsman zeer verdienstelijk maakte. Laatstgemelde Keizer wilde den troon met hem deelen, doch Kantakouzenos vergenoegde zich met het vertrouwen van zijn Vorst. Na den dood des Keizers (1341) werd hij voogd van diens zoon, den negenjarigen keizer Johannes Palaeólogus I en tevens regent des rijks, hetwelk hij op eene voortreffelijke wijze bestuurde.
Met het doel om het rijk, bij de aanslagen der moeder van den jeugdigen Keizer, die vervolgens met zijne dochter Hélena huwde, te beveiligen tegen de vijandelijkheden der Boelgaren en Turken, beklom hij in 1341 zelf den troon. Doch om een burgeroorlog te verhoeden, deed hij in 1355 afstand van zijne waardigheid, begaf zich in een klooster en overleed, naar men meent, in 1380. In het klooster schreef hij onder den naam van Christodoulos eene geschiedenis van zijn tijd (1320— 1357), — een boek, dat in 1828—1832 door Schopen in 3 deelen is uitgegeven. Daarenboven leverde hij een commentaar op de zedekunde van Aristóteles, alsmede geschriften tegen de Israëlieten en den Koran. Zijn zoon Matthias, die na den troonsafstand van zijn vader zijne vermeende opvolgingsregten met de wapens wilde handhaven, legde deze in 1357 op zijn aandringen neder. — Ten tijde van de heerschappij der Turken behoorde het geslacht Kantakouzenos tot de aanzienlijkste Fanariotenfamiliën te Constantinopel en schonk onderscheidene hospodars aan Moldavië en Walachije. Later vestigde het zich in Rusland, en bij het uitbarsten van den onafhankelijkheidsoorlog onderscheidden zich de gebroeders Alexander en Georg Kantakouzenos in Russische dienst. Georg volgde prins Ypsilantis naar Moldavië, terwijl Alexander zich op last van laatstgenoemde naar den Peloponnesus begaf, waar hij eenige jaren deel nam aan den strijd, maar dien vervolgens verliet wegens ontevredenheid over den loop der zaken. Beide broeders hebben belangrijke gedenkschriften over den vrijheidsoorlog in het licht gegeven.
