(spaansch: ketens) of Cordilleras de los Andes. Algemeene naam van de gebergten in Chili, Bolivia, Peru, Ecuador en Columbia, die ook worden aangeduid met den naam Andes (spaansch, van het oud-peruaansche woord anti, oosten), die eerst alleen aan de gebergten ten oosten van de inkastad Cuzco gegeven werd. Daar men echter langen tijd de gebergten der geheele westhelft van het amerikaansche vasteland als tot een enkel bergstelsel behoorende beschouwde, werd de naam Cordilleras of Andes ook op de gebergten van Midden- en Noord-Amerika overgedragen, zonder dat deze evenwel hunne bijzondere namen verloren; de C. in dezen zin vormen het uitgebreidste bergstelsel van den aardbol. Behalve door de heuvelige landengte van Panama wordt het stelsel dor C. op drie plaatsen door uitgestrekte strooken vlakland op volkomen wijze onderbroken. Bovendien komen zooveel veranderingen in richting, hoogteverhouding, geologische structuur en orographischen bouw voor, dat de C. in geen enkel opzicht als een wezenlijk zelfstandig bergstelsel kunnen worden opgevat, en veeleer vijf stelsels te onderscheiden geven (Cordilleras van Noord-Amerika, C. van Mexico, C. van Midden-Amerika, de Isthmus-Cordilleras en de Andes van Zuid-Amerika), welke door depressies en inzinkingen van den bodem gescheiden zijn. De naam Cordilleras de los Andes komt dan alleen het grootste zuidelijkst deel van dit stelsel toe, welk gedeelte met een lengte van 7000 km. de westhelft van het zuid-amerikaansche vasteland, van kaap Froward (53° 54' Z.B.) tot aan de Caribische zee, doorloopt. De overheerschen.de bergvorm is die van den keten; over het geheel volgen de ketens de meridiaanrichting; de breedte neemt onder den 20stel1 parallel toe en bedraagt hier tot 900 km., tegen gemiddeld 400—450; de westhellingen zijn meer steil, hier en daar terrasvormig; aan de oostzijde stellen op vele plaatsen voorgelegerde bergstelsels en hoogdalen den overgang tot het vlak land daar; de bergpassen zijn allen zeer hoog gelegen; van den 35st™ zuiderbreedtegraad tot aan gene zijde van den evenaar ligt geen enkele beneden 3000 meter.
Naar de verschillende landen, in welke zij zich bevinden, dragen de C nog verschillende namen, die van Cordilleras van Patagome, van Chili, van Bolivia, van Quito of Ecuador en van Columhia In hoogte, breedte en formatie, verschillen zij onderling zeer De hoogste top is de Aconcagua in de Cordilleras van Chili, die een hoogte bereikt van 6970 M , andere hoogo toppen zijn- de f.üimani en de Sorata, heide in de Cordillora van Bolivia, en de Chimhorazo endeCotopaxi, beide m de Cordilteras van Eeuador Tusschen de Cordilleras van Bolivia en die van Peru ligt een der hoogste platen inc der aarde, dat ruim 8 maal de grootte van Nederland heeft, en waarop liet bekende zoutwatermeer Titicaca, welks spiegel 8800 M boven dien der zee ligt, zich bevindt Het plateau van Quito ligt tusschen twee ketens van de Cordüleras van Eeuador Evenals in Noord-Amerika het plateau van Mexico, waren ook de Ziud-Amenkaansche plateaux, vóór de komst der Europeanen, de zetel eener oorspronkelijke beschaving. De toegankelijkheid der Andes van Zuid-Amenka is zeer gering Terwijl de Cordilleras van Peru een kamltoogte hebben van 4500 M, liggen de passen daar niet beneden de 4000 M, terwijl aan dc oostzijde van het plateau, m de Boliviaansche Cordillera, de pashoogte met minder dan 4700 M is In verschillende deelen der Zuid-Amerikaansche Andes vertoont het vulkanisme zich in zijn volle, ontzagwekkende kracht; inzonderheid is dit het geval in de Andes van Ecuador Als een voortzetting van de Andes van Columbia kunnen de Kust-Cordilleras van Venezuela beschouwd worden, die uit twee parallelketens bestaan, waarvan de noordelijkste op het eiland Trimdad eindigt Als brokstukken eener derde parallelketen kunnen de Eilanden beneden den Wind (Aruba, Curaçao, Bonaire, enz) beschouwd worden (Zie ook ximenka, dl I pag 370) Na deze korte rlgemeene volge een korte nadere beschouwing,
De zuidelijkste afdeelmg der C begint aan kaap Hoorn en doorloopt den geheelen Vuurland-archipei, echter is hier de hootdrichting van o zo naar wnw , reeds deze afdeelmg bereikt in den Monte Sarmiento op Vuurland (in 1898 door Conway bestegen), een hoogte van -070 m , in den Monte Darwm 2100 m , deze hoogte hebben ook nog de Monte Stokes, een weinig bezuiden den 50en zuiderhr gr en dc vulkaan Chaltcn of Fitzroy aan het Lago Chacahnco (2170 m), iets noordelijker neemt de hoogte nog toe, de Monte San Valentin (onder 46 gr 15 min ) is reeds 3870 m, het eiland Magdalena heeft nog een top van 1660 meter, verder noordelijk bevat de afdeelmg nog meerdere toppen van hoven 2000 m Tegenover het eiland Chiloe bereiken de vulkanen Minehiumavida en Corcovado een hoogte van ruim 2400 m , van hier af begint zoowel het aantal der vulkanen als de hoogte der bergen toe te nemen; ten w van het Lago (meer) NahuelHuapi verheft dc vulkaan Tronodor zich tot 2980 m De meeste vulkanen zijn gelegen in de omgeving der meren tusschen Llanquihue en de grensstreken van het eigenlijk Chili (Lago de Llanquihue, 800 vierk km groot, Lago de Rimhue, Ranco, Todos los Santos enz, zie Llanquihue, Valdivia), als de vulkanen Calbuco, Osorrto (2257 m ), Quetrupillan (3680 m.), Villarica(2840 m), noordelijker de vulkanen LIaimas (3010 m ), Lonquimai (2810 in), Callaqui, Trilope, Antuco, Chillan, de las Yeguas (3457 m), Peteroa, Tinguirinca (4480 m ), Maipo (5315 m).
Met het toenemen van de hoogte wordt de Andesketen ook meer geleed, en in de nabijheid van den 6970 m hoogen Aconcagua, den hoogsten berg van geheel Amerika, splitst hij zich in twee takken, welke aauvankelyk smalle doch steeds hreeder wordende hoogvlakten tusschen zich inslmten Tot hier strekt zich de belangrijk lagere Kust-Cordillera uit, welks zuidelijke voortzetting op Chiloe en de zuidelijke kusteilanden is te zoeken Van den Aconcagua af treden na een lange onderbreking eerst in noordelijk Chili weder vulkanen op, tusschen den Maipo (onder 33 graden) en den Copiapo (onder 27 graden) ontbreken zij geheel De Copiapo is 6000 m, de vulkaan van Antofallo 6370 in , de Llullailiaco 6170 m Evenals in Bolivia bevinden de vulkanen zich hier m de westelijke der beide hoofdketens of in de door deze inire^loten bono-vlaktp, temidden van waterlooze imlir-uiMimh* en steppen
De westelijke keten bevat nog de Socompa (5980 m ), de* Toconao (5900 m ), aan de grenzen van Chili met Bolivia de Licancaur (5950 m), de San Pedro y Pablo (5920 m ), de Oyagua (5860 rn), de Tua, de Liruna (5810 m), de Mino (5520 m ), de Tata, de jaebura, de Isluga (5200 m ), de Sniarna f6415 m ), de Huallatiri (0000 m), de Tacora enz De oostelijke keten, welke van den 27sten zuiderbreedtegraad af de grens van Chili met de Argeutijusclie republiek vormt, bevat geen vulkanen, echter wel hooge bergen, als de Nevados van Caclu (6000 m ) Benoorden den keerkring lost de Oost-Cordillera zich m een reeks ketens op, waarvan meerdere zich ver oostwaarts uitstrekken, en die door de rivieren Pilcomayo en de Mamore worden doorbroken Tusschen de Oost-en WcstCordilleras bevindt zich m het zuiden het 3400 m hooge Despohlado-plateau, ten noorden daarvan strekt zich het hoogland van Bolivia uit, hetwelk door de Cordillera de los Frailes in tweeen wordt gedeeld Meerdere oostelijke mtloopers der C strekken zich ver m de Argentijnsehe republiek uit Ter hoogte van den 18den zuiderbreedtegraad beginnen de beide hoofdketens elkander weder te naderen, de westelijke buigt zich overeenkomstig de richting van de kustlijn, naar het nw om, evenzoo de reeks der zich uit hem verheffende vulkanen de Tacora of Chipicam (6071 m ), de Candarave of Tutupaca (5710 m), de Ubmas of Uvillas (6660 m), el Misti (in Arequipa, de noordelijkste vulkaan der tweede Cordillerasreeks); andere verheffingen deszelven zijn de Nevado de Chuquibamba (6400-m), de Chachani (4468 m), de Pichu-Pichu (5515 m) en de Vicjo, de oostclijke keten wordt weder gesloten en loopt evenwijdig aan de westelijke tot in de omgeving van Cuzco, hij bevat in dit gedeelte vele der hoogste toppen van het vasteland de Sorato of lllampu (6550 m ), de lllimani (6410 m), de lluaina Potosi (6150 m) enz ; de passen liggen hier meest hoven 4400 m , niettemin wordt geen waterscheiding gevormd, een aantal aan de westzijde ontspringende rivieren loopen naar de Amazonenrivier
Van het vereemgingspunt der heide hoofdketens (Nudo de Apolobamba), hij dc stad Concepcion de Apolobamha in het boliviaansclie departamento Bern, waar meerdere dwarsketens, als de 5000 m hooge Vilcanota, heide hoofdketens verbinden, wendt het geiieele Cordillerasstelsel zich eerst noordwestelijk, daarna, de veranderde kustlijn volgend, n n w, nu eens tweeledig, dan weer drieledig, een reeks van plateaux uisluitend, die weer door dwarsketens worden onderbroken, als dat van Cangallo (3900 m) en iïuancavelica, welks hoogste gedeelte, het plateau van Junin (tot 4200 m hoog), aan het vereemgingspunt van Pasco aansluit Over deze geiieele uitgestrektheid vormt de waterscheidende West-cordillera een ononderbroken massief, terwijl de Bmuen-cordiUera door meerdere rivieren wordt doorbroken De eerste is in zijn hoogere deelen woest en wild en uitermate steil; daarentegen is de onderste helft der helling naar de kust tamelijk zacht; over groote uitgestrektheden wordt hy, evenals in Chili, door de Kust-cordillera begeleid De Binnen-cordillera vertoont kegelvormige spitsen en een zeer stellen afval naar het oostelijk laagland "Van Cerro de Pasco of noordwaarts worden de C door de lengtedalen der Boven-Maranon en den Huallaga in drie evenwijdig loopende ketens gescheiden, de oostelijke, die zich als Cordillera onental aan de doorhraak der Maranon met de middelste verecnigt, bereikt geen belangrijke hoogte; de westelijke daarentegen bevat vele met eeuwige sneeuw bedekte toppen, als de Pelagatos, de Movopata, de Nevado de la Vmda (4655 m), de Altiin-Chahua (6170 m), de Nevado de Huascan (6721 m); hij zet zich, in hoogte tot beneden de sneeuwgrens afnemeud, tot aan de grenzen van Ecuador voort. Bij het punt van vereenigmg van liet geheele stelsel bij Loja beginnen, weer bijna geheel in de richting van den meridiaan, de C .van Ecuador, die met twee ten hoogste 150 km van elkander verwyderde ketens het hoogland van Quito omvatten; aan weerkanten van genoemd hoogland, verheffen zich 22 sneeuwbergen meest van vulkanische natuur, en vele lagere bergen; de 8 verschillende bekkens van bet hoogland van Quito liggen tusschen 2850 m (Quito) en 2073 m (Loja) Hier begint de derde vulkanenreeks der zuid-amenkaansche Cordilleras, de laatste daarvan is de Buiz De hoogste toppen van de oostelyke reeks zijn de Sangay, 5323, de Altar de los Collanes, 5 404, de Tunguragua, 4927, de Quilmdana4919, de Cotopaxi, 5960, de Sincholagua, 4988, de Anti, sana, 5870, de Cayambe, 5840 en de Imbahura, 4582 m, die der westelijke de Chimborazo, 6310, de Carthuairazo, 5106, de Quilotoa, 4138, de Iliniza, 5302, de Ruminagui 4757, de Corazon of Chamalan, 4787, de Atacazo, 4539, dePichincha, 4787, de Cotacachi, 4966, de Cumbal, 4790 en de Chiles, 4720 m
Bij het veveenigingspunt of de knoop der ketens bij Pasto, het noordelijkste der C., beginnen de C van Columbia, in drieeri geschieden door de lengtedalen der Magdalenaen der Caucarivier De middenketen bereikt nog op meerdere plaatsen de sneeuwgrens, als met den Volcan, de Pasto of el Galera, 4264 m, den Azucar, 4870 m, den Purace, 4700 m, den Iraca, den Chmehe, den Barragan, den Qmndiu, 3678 m, den Tolirna, 558-4 m den Ruiz, den noordelijksten vulkaan der Andes, enden Mesa de Herveo, 5600 rn De westketen strekt zich, aanvankelijk slechts 1600-2000 meter hoog, verder noordelijk in den berg Munehique echter een hoogte van 3012 m bereikend, tot in de nabijheid van Antioqma uit, waar hij den middenketen zoo dicht nadert dat de rto Cauca een geheide reeks watervallen en stroomsnelten heeft te maken Beide ketens verloopen als onmerkbaar in de laagvlakte van de Beneden-Magdalena De oostketen strijkt, naar liet no afwijkend, over de paramo de la Siinia Paz, naar de hoogvlakte van Bogota, en verder over de paramos (hergwoestyuen) van Guachaneque, Tuuja, Zoraca en Chita en de Siërra Nevada de Cocm (tot 4900 m ) naar liet vereemgingspunt hij Pnmplona Van hier uit vindt de keten zijn voortzetting in Venezuela, in de Cordillera van Merida, welke in ii o richting loopt, in de vijf sneeuwbergen der Siërra Nevada de Menda een hoogte van 4700 m bereikt, en bij Barquisimeto in de vlakte verloopt Hier ligt het eene uiteinde der Andes, waarop oostwaarts het Karihische gebergte volgt De tweede keten loopt onder den naam Siërra de Penja in de richting van de Siërra Nevada de Santa Marta, bereikt nog 3000 meter hoogte, en verliest zich m het schiereiland Goajira; hier eindigt de tweede uitlooper der Andes De .Middeu-cordillera eindigt aan de Cauca, onder 8 graden NB, de Westcordillera aan de rio Sinu, onder 9 graden N.B. De Siërra Nevada de Santa Marta schijnt een afzonderlijk gebergte te zijn. De westelijke C worden van den 9den noorderbreedtegraad af door een lageren keten van de zee gescheiden; tusschen dezen kustketen en de West-C strekken zich de lengtedalen van de rio San Jtian en van de Atrato uit, en beide ketens hangen slechts door een lagen zadel tusschen de bronnen dezer beide rivieren saam. Deze kustketen, die nergens hooger is dan 400 m, vormt liet begin der C van Panama, die een van de zuid-amerik. Andes te onderscheiden bergstelsel daarstellen
De geologie der C. is nog slechts zeer onvolledig bekend; alle schichten der aardkorst zijn erin vertegenwoordigd, vooral echter de vulkanische vormingen De C. van Zuid-Amerika bevatten 56 vulkanen, waaronder 26 nog werkzame; verschrikkelyke aardbevingen teisteren bij tusschenpoozen de omgeving daarvan; voornamelijk hebben de kusten van den Stillen oceaan (Anca, Iquique, Arequipa) en verder de kuststreken van Chili en het hoogland van Ecuador daarvan te lijden. In liet algemeen is ook hy de C. een kristalhjne archaeische as waarneembaar, welke meest in den oostketen ligt en ui Argentinië, Bolivia, Peru, Ecuador en Columbia valt na te gaan In Bolivia en m Argentinië zijn hierop machtige lagen paleozoische zandsteen en schiefer gelegerd, welke zich in den Illampu en den Illimam tot groote hoogten hebben opgestapeld Vervolgens zijn zeer belangrijke lagen uit de jura- en de krijtperiode te vermelden, welke in de Zuid-C (Chili, Bolivia) de hoofdbestanddeelen van den westketen uitinaken, echter ook tn den oostketen niet ontbreken aldaar, evenals in Kcuador, verheffen zieli daarboven uit de vulkanen Dit optreden van de vulkanen bovenop de eigenlijke hoofdmassa van het gebergte is kenmerkend voor de Ani'es en is de reden der ontzaglijke hoogte dezer vulkanen Waar drie ketens bestaan, is meest de middelste, ook wel de oostelijke, de oudste, de westelijke regelmatig jonger, ten deele ligt de arcbaeische keten inliet midden, terwijl zich aan weerszijden de sedimentairen verheffen (Columbia) De andere eruptieve gesteenten zijn over de gelieele uitgestrektheid der Andes meest porphyren, welke (in den krijttijd?) in ontzaglijke hoeveelheid omhoog werden geperst De jongere vulkanische gesteenten zijn trachyten, en vooral andesiet De C. bezitten onuitputtelijke rijkdommen aan edele metalen, hetgeen sinds de ontdekking van het werelddeel zwermen veroveraars herwaarts lokte Oudtyds waren zilver en goud de op groote schaal ontgonnen metalen; inden nieuweren tijd heeft de koperproduetie zich den eersten rang verworven; tusschen 18 en 26 graden ZB komen aan de westkust enorme hoeveelheden salpeter voor
