creool 1

betekenis & definitie

creool [iemand die in een ander werelddeel is geboren]. Een creool is een blanke bewoner van Zuid-Amerika en de West-Indische eilanden, van vaders- en moederszijde van Europese afkomst, maar in de koloniën geboren. Hij staat tegenover de Europese kolonist door het land van zijn geboorte en tegenover de kleurling door de zuiverheid van zijn Europese oorsprong.

Zo ongeveer wordt dit woord gewoonlijk verklaard en opgevat, maar er is in die verklaring iets eenzijdigs, want men kent in Brazilië ook negercreolen, dat zijn kinderen van negers en negerinnen, maar in Amerika geboren en als zodanig geplaatst tegenover de negers uit Afrika aangevoerd.

Wat meer is, oorspronkelijk schijnt creool eerder de in Amerika geboren negerslaven dan de daar geboren blanken aan te duiden. Het Portugese crioulo, waarvan ons creool afkomstig schijnt te zijn, betekent volgens Moraes Silva: ‘O escravo, que nasce em casa do senhor; o animal, cria, que nasce em nosso poder,’ dat is de slaaf die geboren wordt in het huis van zijn meester; het dier, jong, dat geboren wordt in onze macht. Crioulo als adjectief verklaart dezelfde lexicograaf door ‘não comprado’, dat is niet-gekocht. En dat ook creool oorspronkelijk niets anders dan een in het huis van de meester geboren slaaf betekende en in Suriname die betekenis zelfs zeer lang behouden heeft, blijkt uit Hartsincks Beschrijving van Guiana (Amsterdam 1770), deel II, p. 899: ‘Nog hebben wy tot slaaven, die in onze volkplantingen uit slaaven gebooren worden, Creoolen genaamd, die men voor de beste en trouwste lijfeigenen houdt; men noemt ze Creoolen om hen te onderscheiden van de zoutwater Negers, welken naam men toeëigent aan alle slaaven die van Africa ingevoerd worden.’

Van oudsher werden de slaven in het algemeen onderscheiden in: ‘de ingeborenen des huizes en de voor geld gekochten’ (zie bijvoorbeeld Genesis XVII: 12, Leviticus XXII: 11), en overal werden eerstgenoemden, in het Latijn verna geheten, om hun trouw hoger geschat. Dezelfde tegenstelling bestond natuurlijk ook in de Spaanse en Portugese bezittingen in Amerika. De crioulo’s als vernae waren in de kolonie geboren; maar terwijl de oorspronkelijke betekenis van het woord allengs in vergetelheid raakte, dacht men daarbij weldra nog slechts aan dat geboren zijn in een ander land dan dat van de afstamming, en kende dus de naam crioulo toe aan alle negers, hetzij slaaf of vrij, in Amerika geboren, en aan de blanken die ten opzichte van het verschil tussen geboorte- en stamland in dezelfde omstandigheden verkeerden.

Zo kan men zich de oorsprong van de tegenwoordige betekenis van het woord creool zeer geleidelijk voorstellen; mocht echter historisch kunnen bewezen worden dat de naam vroeger aan de blanke dan aan de zwarte creolen gegeven is, dan zou men moeten aannemen dat er een eenvoudige overdracht had plaatsgehad van de ‘ingeborene des huizes’ tot de ‘ingeborene des lands’.

Mijn verklaring van het woord creool verschilt enigszins van de gewone, die het afleidt van het Spaanse criollo. Dit woord is ongetwijfeld slechts een enigszins gewijzigde vorm van het Portugese crioulo, maar dit laatste schijnt mij het oorspronkelijke te zijn, althans indien het juist is wat uit het woordenboek van de Real Academia Española schijnt te blijken, dat criollo niet gebruikelijk is in de betekenis van verna, maar alleen in die van: ‘el hijo de padres europeos, nacido en America’ [kind van Europese ouders, geboren in Amerika], die echter uit die van verna schijnt te zijn afgeleid.

Intussen is de oorsprong van het Portugese crioulo zelf niet geheel zonder probleem. Moraes Silva geeft door de verklaring van het voorbeeld gallinha crioula (in het huis van de eigenaar uitgebroede hen) door de woorden: ‘que nasce e se cria em casa’ (die in het huis geboren en opgevoed wordt) genoeg te kennen, dat hij crioulo in verband brengt met het werkwoord criar. Criar is in het Portugees een tweede vorm voor crear, het Latijnse creare. Het werkwoord criar of crear betekent volgens Moraes Silva: 1. uit niets voortbrengen, scheppen; 2. veroorzaken, teweegbrengen; 3. voortbrengen, van zich geven; 4. zogen, voeden; 5. opvoeden. In de tegenwoordige taal wordt in de drie eerste betekenissen gewoonlijk crear, in de beide laatste, meer afwijkende, criar gebruikt. Se criar betekent dus: opgevoed worden, opgroeien. Hieruit moet men dus opmaken dat crioulo oorspronkelijk een voedsterling, alumnus, aanduidt, wat gemakkelijk in de betekenis van een in het huis van de meester geboren en opgevoede slaaf kon overgaan. Niet in deze betekenis schuilt dus het bezwaar, maar alleen in de vorm, want die uitgang -oulo schijnt geheel onregelmatig en zonder voorbeeld te zijn.

Intussen bestaat het woord crioulo in de betekenis van ‘verna’ in de Portugese taal en de tweede betekenis, die van ‘creool’, laat zich daaruit geleidelijk verklaren. Er kan dus nauwelijks reden zijn om met sommigen aan te nemen dat creool eigenlijk een Caraïbisch woord is, waarvoor men tevergeefs een oorsprong in enige taal van Europa zou zoeken.

Ik geloof hier nog te moeten bijvoegen dat het woord creool in het spraakgebruik niet altijd strikt de betekenis behoudt die er in de woordenboeken aan wordt toegekend, maar vaak ook de verschillende graden, vooral de lichtere, van kleurlingen omvat, die in de West-Indische koloniën geboren zijn. Zie bijvoorbeeld Dumontier, in Catalogus der afdeeling Nederlandsche Koloniën, p. 152. In onze West-Indische bezittingen zijn creolen ongeveer wat wij in onze Oost-Indische bezittingen inlandse kinderen noemen.

De vorm van het Portugese woord heeft in zijn overgang tot andere talen slechts geringe wijziging ondergaan. Wij zagen reeds dat het in het Spaans criollo luidt. In het Italiaans werd het creólo, in het Frans créole, in het Engels creole, in het Duits Creole en in het Nederlands creool.